Οταν η Ευρώπη έσβησε το φως

https://www.efsyn.gr/arthro/otan-i-eyropi-esvise-fos

Συντάκτης: 

Γιώργος Τσιάρας

Να σας πω ένα «μυστικό»: μέρες τώρα επέμενα πεισματικά στη σύσκεψη της συντακτικής επιτροπής της «Εφ.Συν.» ότι ο καταλληλότερος τίτλος για τα όσα τρομερά συμβαίνουν εσχάτως στην Ευρώπη-φρούριο, είναι η «Σκοτεινή ήπειρος» - ο σκληρός αλλά ακριβέστατος τίτλος του ομώνυμου βιβλίου του Βρετανού ιστορικού Μαρκ Μαζάουερ. 

Στην αρχή, οι συνάδελφοι ήταν κομματάκι αμφίθυμοι: ο τίτλος τούς έπεφτε πολύ βαρύς, πολύ «λόγιος», πολύ επιθετικός.

Οσο όμως περνούσαν τα 24ωρα και οι ζοφερές εικόνες της προσφυγικής απελπισίας μαύριζαν τις οθόνες και τις ψυχές μας, όσο βλέπαμε εμπράκτως τη θεσμική μαυροψυχία και τους λογής λογής εθνικισμούς των (και καλά) «εταίρων» μας να κυριαρχούν, αμφισβητώντας κάθε έννοια ανθρωπισμού και κοινοτικής αλληλεγγύης, τόσο κέρδιζε έδαφος μέσα τους.

Ωσπου, την Πέμπτη, απλά κοιταχτήκαμε και είπαμε ομόφωνα: «Ευρώπη, σκοτεινή ήπειρος».

Και εγένετο ένα, κατά τη γνώμη μου, εξαιρετικό πρωτοσέλιδο.

Βλέπετε, όσο οι πρόσφυγες έμεναν μακριά, ή έστω συνωστίζονταν στις μεσογειακές «χώρες υποδοχής», κυρίως την Ελλάδα και την Ιταλία, οι περισσότεροι Ευρωπαίοι σφύριζαν αδιάφορα και εκ του ασφαλούς, όταν δεν μας κουνούσαν το δάχτυλο για την «πλημμελή φύλαξη» των κοινών μας συνόρων.

Τώρα όμως που το ποτάμι των απελπισμένων έφτασε και στις δικές τους πόλεις, οι υψηλές αξίες του ανθρωπισμού και της αλληλεγγύης πήραν πόδι και στη θέση τους ξυπνά πάλι όλη η ξενοφοβική μισαλλοδοξία και το εθνικιστικό γαϊτανάκι αποφυγής ευθυνών.

Ξυπνά η Ευρώπη των τειχών και των τάφρων, η Ευρώπη του συρματοπλέγματος και των στρατοπέδων, η Ευρώπη των αποκλεισμών. 

Το βιβλίο του Μαζάουερ είναι ένα υπόδειγμα «εναλλακτικής Ιστορίας» που μάλλον θα έπρεπε να διαβαστεί από όλους τους φανατικούς τού «Μένουμε Ευρώπη», ώστε τουλάχιστον να ξέρουν σε ποια ακριβώς Ευρώπη «μένουμε» - και με τι δυσθεώρητο κόστος.

Ηδη από την εισαγωγή του βιβλίου ο ιστορικός ξεκαθαρίζει τις προθέσεις του, επιλέγοντας μια καυστική φράση του σπουδαίου Γιόζεφ Ροτ:

«Γιατί λοιπόν τα ευρωπαϊκά κράτη διεκδικούν για τον εαυτό τους το δικαίωμα να διαδίδουν τον πολιτισμό και τους καλούς τρόπους σε άλλες ηπείρους; Γιατί όχι στην ίδια την Ευρώπη;».

Και αμέσως μας παρασύρει σε ένα τρομερό ταξίδι στη σκοτεινή πλευρά της νεότερης ευρωπαϊκής ιστορίας, την οποία βλέπει σαν έναν διαρκή αγώνα ανάμεσα στις ψεύτικες επαγγελίες και τις αντιφάσεις της αστικής δημοκρατίας και του –ανεξαρτήτως πολιτικών προσήμων– άκρατου εθνικισμού και ολοκληρωτισμού. 

Ο Μαζάουερ δεν χαρίζεται σε κανέναν: μας υπενθυμίζει με πλήθος από αδιάσειστα τεκμήρια και πρωτογενείς πηγές ότι η εκτεταμένη και συστηματική κρατική και παρακρατική βία σε βάρος των φτωχών και των ξένων, ο ρατσισμός, ο ιμπεριαλισμός, οι κατακτητικοί πόλεμοι, η καταπίεση των εθνικών και θρησκευτικών μειονοτήτων, και φυσικά το δίπολο ξενοφοβίας και εθνικισμού πάνω στο οποίο «αναδύθηκαν» από τις στάχτες των παλιών πολυεθνικών αυτοκρατοριών τα σύγχρονα ευρωπαϊκά έθνη-κράτη είναι εξίσου ισχυρά, αν όχι και κυρίαρχα «συστατικά» της ευρωπαϊκής πολιτικής κληρονομιάς, όσο η δημοκρατία και ο -καλώς εννοούμενος- φιλελευθερισμός. 

Σε αντίθεση με τον μεγάλο Ερικ Χομπσμπάουμ, για το έργο του οποίου δεν κρύβει στιγμή τον θαυμασμό του, ο Μαζάουερ δεν είναι μαρξιστής: δεν βλέπει την Ευρώπη και τον κόσμο ως το πεδίο της πάλης των τάξεων, ούτε την πολιτική και τη μαζική κουλτούρα –και τα οργανωμένα συστήματα αξιών που τις σχηματίζουν- σαν απλούς παραγιούς της κραταιάς, για τους μαρξιστές, οικονομίας.

Ο Χομπσμπάουμ έβλεπε την ευρωπαϊκή Ιστορία του 20ού αιώνα (ώς το 1991, όπου καταλήγει η περίφημη «Εποχή των άκρων» του) σαν τη διαπάλη μεταξύ καπιταλισμού και κομμουνισμού.

Για τον Μαζάουερ, αντίθετα, ο πόλεμος είναι ανάμεσα στη δημοκρατία και τον ολοκληρωτισμό, και το βασικό ιδεολογικό όπλο είναι η φυλή, και όχι η κοινωνική/εισοδηματική τάξη. 

Γι' αυτόν, ο φασισμός και ο σταλινισμός –οι δύο ισχυρότερες εκδηλώσεις του ολοκληρωτισμού στην Ευρώπη του 20ού αιώνα- δεν ήταν δημιουργήματα μιας χούφτας τρελών, όπως πολύ βολικά παρουσιάζονται από τους περισσότερους συναδέλφους του, αλλά εναλλακτικές αντι-δημοκρατικές εκδοχές συγκρότησης των ευρωπαϊκών κοινωνιών, που επικράτησαν διότι έτυχαν ευρύτατης αποδοχής από τις κοινωνίες στις οποίες δήθεν «επιβλήθηκαν».

Αυτό το ζοφερό παρελθόν συστηματικά κουκουλώνεται και λησμονείται, προκειμένου να σωθούν τα προσχήματα –και χρειάζονται μεγάλες κρίσεις, σαν αυτή που ζούμε σήμερα με το προσφυγικό ανθρώπινο ποτάμι των ξεριζωμένων, για να αποκαλυφθούν και πάλι τα ζοφερά και απάνθρωπα ένστικτα των Ευρωπαίων– με τον ίδιο τρόπο που η Μεγάλη Υφεση του 1929 λειτούργησε σαν ταχυ-εκκολαπτήριο του ναζισμού στην κατά τεκμήριο πιο προηγμένη, τεχνολογικά και ιδεολογικά, ευρωπαϊκή κοινωνία της εποχής της. 

Στον προφητικό επίλογό του, ο Μαζάουερ εκδηλώνει έναν έντονο σκεπτικισμό για το ευρωπαϊκό κοινωνικο-πολιτικό πρότυπο, θεωρώντας το ένα επίπλαστο κατασκεύασμα από το οποίο έχουν προσεκτικά απαλειφθεί ο φασισμός, ο σταλινισμός, η αποικιοκρατία και η κλιμάκωση της βίας που χαρακτήρισαν μεγάλο μέρος της σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας.

«Η πίστη των Ευρωπαίων στον εαυτό τους τούς έκανε να θεωρήσουν για ένα πολύ μεγάλο διάστημα ότι αποτελούσαν πολιτισμικό μοντέλο για όλη την υφήλιο. Η εμπιστοσύνη τους στην παγκόσμια αποστολή της Ευρώπης ήταν ήδη φανερή τον δέκατο έβδομο και τον δέκατο όγδοο αιώνα και έφτασε στο απόγειό της στην εποχή του ιμπεριαλισμού. Ο Χίτλερ ήταν από πολλές απόψεις η κορυφαία της μορφή...». 

Κατά την προσωπική μου άποψη, η «Σκοτεινή ήπειρος» σκιαγραφεί μια Ευρώπη πολύ πιο κοντά στην ιστορική πραγματικότητα, από ό,τι η «Ευρώπη του φωτός», του πολιτισμού, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των δημοκρατικών ελευθεριών που μας «σερβίρεται» όλα αυτά τα χρόνια.

Η Ευρώπη γίνεται και πάλι ο χώρος των σκληρών κρατικών ανταγωνισμών, των πολέμων και του φανατισμού, του εθνικισμού και των εθνικών εκκαθαρίσεων, των κοινωνικών διχασμών και των φυλετικών διακρίσεων, της καταπάτησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, και τελικά της πλήρους αμφισβήτησης και άρνησης της δημοκρατίας. 

Δικαιώνεται πλήρως σήμερα ο Μαζάουερ για τη σκληρή κριτική που κάνει στο «πείραμα» της Ευρωπαϊκής Ενωσης, την οποία βλέπει «σαν εργαλείο μιας νεοαποικιακής αντίληψης για την Ευρώπη που εκφράζεται από τους ίδιους τους Ευρωπαίους».

Οπως είχε πει άλλωστε και ο ίδιος ο μακαρίτης Χομπσμπάουμ:

«Εντυπωσιάστηκα από τη "Σκοτεινή ήπειρο". Οποιος φαντάζεται ακόμη την ιστορία της Ευρώπης σαν τον θρίαμβο του φιλελευθερισμού και της δημοκρατίας θα πρέπει να διαβάσει αυτή τη ζοφερή επισκόπηση της Ευρώπης του εικοστού αιώνα ως λίκνου της βαρβαρότητας»...