O υπέλαμπρος μεγαλοπρεπής βυζαντινός Ναός Αγίας θεοδώρας Άρτας

http://www.artainfo.gr/arta/artaaksiotheata/naosagiastheodoras/index.html

Ναός Αγίας θεοδώρας

Κατεβαίνοντας την οδό Βασιλέως Πύρρου, μία από τις πιο κεντρικές της Άρτας, ψάχνουμε, όπως ακριβώς μας είπαν, σε κάθε στενό και σοκάκι για το ναό της Αγίας Θεοδώρας, που μετράει περισσότερους από εννέα αιώνες ζωής και ξεκίνησε την πορεία του ως γυναικείο μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου. Δεν πρόκειται για ένα ακόμη βυζαντινό μνημείο από τα πολλά που στολίζουν την πόλη, αλλά για ένα σημείο αναφοράς ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν. Ο ναός είναι αφιερωμένος στην πολιούχο της πόλης, που στα τελευταία χρόνια της ζωής της μόνασε εκεί, και βασίλισσα του Δεσποτάτου της Ηπείρου, με πρωτεύουσα την Άρτα, το οποίο ίδρυσαν οι Άγγελοι Κομνηνοί Δούκες, όταν κατέφυγαν εδώ μετά την πρώτη Άλωση της Πόλης από τους Σταυροφόρους το 1204.

Περίπου στη μέση της διαδρομής «πέφτουμε» πάνω στην χαρακτηριστική πράσινη ταμπέλα, που μας ενημερώνει ότι φτάσαμε στον προορισμό μας. Καθώς στρίβουμε στο σοκάκι, που το έχουν στενέψει στο μη περεταίρω οι οικοδομές που έχουν χτιστεί, μας υποδέχεται ένας μεγάλος πυλώνας, η Δόξα, όπως τον αποκαλούν οι Αρτινοί, μια καλαίσθητη πλινθόκτιστη αψίδα, ότι απέμεινε από τον παλιό περίβολο του ναού. Πάλι καλά θα σχολιάσουμε μεταξύ μας όταν περνώντας την αψίδα διαπιστώσουμε ότι ο περίβολος του ναού της Αγίας Θεοδώρας αποτελεί ουσιαστικά και την αυλή των κατοικιών που βρίσκονται χτισμένες μέσα απ’ αυτόν.

Και να ‘ταν μόνο αυτό. Αυτοκίνητα είναι παρκαρισμένα ακριβώς μπροστά και δίπλα στην εκκλησία, πάνω στο πλακόστρωτο περίβολο του ναού, ακόμα και κάτω από την πινακίδα που ενημερώνει ότι στην εκκλησία γίνονται έργα αναστήλωσης και αποκατάστασης των τοιχογραφιών από την αρμόδια Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Μάλιστα ένα από τα αυτοκίνητα είναι της ιδίας Εφορίας.

Προσπαθώντας να αφήσουμε πίσω μας τις πρώτες κακές εντυπώσεις πλησιάζουμε κοντά και αφήνουμε να μας κατακλύσει ο θαυμασμός για το βυζαντινό μνημείο που κλείνει μέσα στις πέτρες του ιστορία 900 χρόνων αλλά και τον απόηχο ενός ερωτικού σκανδάλου που συγκλόνισε την αρτινή κοινωνία του 13ου αιώνα.

Ο πυλώνας, το πηγάδι και το παρεκκλήσι της Μεταμόρφωσης, εκτός από τον ίδιο το ναό, που αποτελούσε το καθολικό γυναικείου μοναστηριού αφιερωμένου στον Άγιο Γεώργιο, είναι ό,τι απόμεινε απ' το κτιριακό συγκρότημα της παλαιάς μονής. Οι μελέτες του μνημείου έχουν δείξει ότι ο σημερινός ναός κτίσθηκε σε τρεις περιόδους. Ο αρχικός ναός κατασκευάσθηκε πιθανόν τον 11ο ή 12ο αιώνα στον τύπο τρίκλητης ξυλόστεγης Βασιλικής, σχήμα που διατήρησε σχεδόν αναλλοίωτο μέχρι σήμερα.

Στα μέσα του 13ου αιώνα ο Δεσπότης της Ηπείρου Μιχαήλ Β’ Άγγελος Κομνηνός σε ένδειξη ειλικρινούς μετανοίας για την κακή διαγωγή του απέναντί στη σύζυγό του βασίλισσα Θεοδώρα ανακαίνισε το ναό-καθολικό της μονής, προσθέτοντας το νάρθηκα και τα δύο αετώματα, και ίδρυσε δύο ακόμη μονές: το μοναστήρι της Κάτω Παναγιάς και το μοναστήρι της Παναγίας των Βλαχερνών στο ομώνυμο χωριό των Τζουμέρκων.

Η μετάνοια του Μιχαήλ ήταν το αποτέλεσμα του ερωτικού σκανδάλου που αναστάτωσε τόσο τους Αρτινούς. Ο Δεσπότης της Ηπείρου ηράσθη σφόδρα την Αρτινή αρχόντισσα Γαγγρινή την εγκατέστησε στην αυλή και έφτασε στο σημείο να την ανεβάσει και στο θρόνο της Ηπείρου και να αποκτήσει μαζί της δύο νόθους γιους. Τότε η βασίλισσα Θεοδώρα εγκατέλειψε το παλάτι και επί πέντε χρόνια περιφερόταν, μαζί με τον πρωτότοκο γιο της Νικηφόρο στα βουνά των Τζουμέρκων, τρεφόμενοι αμφότεροι αποκλειστικά με λαχανίδες.

Όταν εντοπίστηκαν πλέον τα ίχνη της ο αρτινός λαός, που την αγαπούσε πολύ καθώς ήταν σεμνή, θεοσεβούμενη και είχε κάνει πλείστες φιλανθρωπίες, αγανακτισμένος από την ακόλαστη ζωή του Μιχαήλ απαίτησε την επιστροφή της στο παλάτι και στο θρόνο και εκδίωξε την Γαγγρινή. Πάρα πολλά από τα υπέροχα θρησκευτικά βυζαντινά μνημεία που θαυμάζουμε σήμερα στην Άρτα είναι απτά αποτελέσματα της ειλικρινούς μετάνοιας που «εξαναγκάστηκε» να επιδείξει ο Μιχαήλ Β’ Άγγελος Κομνηνός-Δούκας.

Σ’ αυτό το μοναστήρι μόνασε και η βασίλισσα Θεοδώρα τα 10 τελευταία χρόνια της ζωής της μετά το θάνατο του Μιχαήλ. Πέθανε το 1281 και ανακηρύχτηκε Αγία από τους ίδιους τους Αρτινούς. Θάφτηκε μέσα στο καθολικό της μονής, που αποτελεί το σημερινό ναό, που πήρε και το όνομα της.

Η τρίτη προσθήκη έγινε στα τέλη του 13ου ή αρχές του 14ου αιώνα, οπότε το μνημείο πήρε τη σημερινή του μορφή.

Το εσωτερικό του ναού δε θα λέγαμε ότι είναι ιδιαίτερα μεγάλο ειδικά τώρα που το πίσω μέρος του έχει απομονωθεί καθώς γίνονται εργασίες συντήρησης. Η αποκατάσταση των αγιογραφιών έχει προχωρήσει σε αρκετά μεγάλο βαθμό και έχει αποκαλύψει μορφές αγίων με εξαιρετικά χρώματα. Αυτό που κάνει όμως το εσωτερικό ιδιαίτερο είναι οι κίονες με τα κορινθιακά κιονόκρανα που στηρίζουν την ξύλινη οροφή. Είναι βέβαιο ότι πρόκειται για «δάνειο», πιθανότατα από τη γειτονική αρχαία Νικόπολη, η οποία με τη σειρά της είχε δανειστεί πλείστα έργα και μέλη μνημείων από την Αρχαία Αμβρακία, στα ερείπια της οποίας είναι χτισμένη η σημερινή Άρτα. Οπότε κατά κάποιον τρόπο θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι κίονες και κιονόκρανα επέστρεψαν σπίτι τους.