Διονύσιος ο δε Ρώμας. Ο φιλόχριστος, φιλογενής και άγνωστος πρωταγωνιστής του 1821, ο ακάματος υπερασπιστής του ουρανού

https://karavaki.wordpress.com/2017/07/26/dionisio-de-roma/

«Ημείς ομιλούμεν με πράξεις και όχι με φράσεις κενάς από ουσίαν». Διονύσιος ο δε Ρώμας (1771;-1857)

Στέργιος Π. Ζυγούρας

Γιατί πολλά πρόσωπα με κεντρικό ρόλο στην Επανάσταση είναι άγνωστα;

Σήμερα, 26 Ιουλίου συμπληρώνονται 160 χρόνια από τον θάνατο του Διονυσίου δε Ρώμα (1771;-1857) και είναι αμφίβολο πόσοι γνωρίζουν την προσφορά του στην Ελληνική Επανάσταση. Το Μεσολόγγι θα έπρεπε να ονομάζει τους κεντρικότερους δρόμους του Επτανησίων Φιλικών και Διονυσίου δε Ρώμα. Η ιστορία θα έπρεπε να αναφέρεται σ’ αυτόν αδιάκοπα, αφού ο κεντρικός ρόλος που παίζει στην αναγέννηση του ελληνισμού υπερβαίνει τον μισόν αιώνα.

Στον επικήδειο λόγο του 1857 ο Π. Χιώτης λέει πως ολόκληρο το Πανελλήνιον κατά την εν Τροιζήνι Εθνοσυνέλευσιν διακηρύσσει τον Ρώμα ως αδελφό, ως αγωνιστή, ως ευεργέτηκαι τον κατατάσσει με τους μεγάλους πολίτες του κόσμου όπως ο Εϋνάρδος, ο Μπάιρον, ο Καποδίστριας, με αυτούς, δηλαδή, που υπήρξαν χειραγωγοί στα βήματά του και ευεργετικοί στις ανάγκες του. Ως κύρια χαρακτηριστικά του αναφέρει την «φιλορθόδοξο χριστιανική πίστη» και τον «φιλεθνισμό καθ’ όλας τας περιπτώσεις του Έλληνος«. Αν και η δράση του δεν περιγράφεται ούτε περιληπτικά, βασικά στοιχεία του χαρακτήρα του περιλαμβάνονται στην γενική περιγραφή. Αυτά όμως κατανοούνται από όποιον γνωρίζει το θέμα της Επανάστασης και μπορεί να διαβάζει κάτω από τις γραμμές.

Δυο είναι οι βασικοί λόγοι που φέρνουν στην αφάνεια τον μεγάλο Ζακύνθιο πολιτικό. Ο ένας είναι ο ίδιος ο Ρώμας που έχει ρόλο παρασκηνιακό και επιλέγει συνειδητά να μείνει εκεί, ακόμη και μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Ο ρόλος αυτός πηγάζει και από την υψηλή θέση που κατέχει στα μυστικοεταιρικά δίκτυα. Ο δεύτερος είναι η αναγκαστική στρέβλωση και η αντίστροφη ανάγνωση της Ελληνικής Επανάστασης που κυριάρχησαν κατά τον 19ο και 20ο αιώνα αντίστοιχα* [για την οικειοθελή στρέβλωση βλ. ορισμένα στοιχεία στα άρθρα για την υπερεθνική Επανάσταση, την 21η Μαΐου και την Επανάσταση του Φοίνικα]. Στον 20ο αιώνα δεσπόζει η προσπάθεια για ολοκληρωτική οικειοποίηση του 1821 από την αντιχριστιανική νεωτερικότητα. Είναι τόση η εθελοτυφλία, ώστε αποσιωπάται ακόμα και το γεγονός ότι το ελληνικό κράτος του 1830/32 είναι το δεύτερο και όχι το πρώτο που προκύπτει μέσα από την δραστηριότητα των μυστικών εταιρειών. Το πρώτο ελληνικό κράτος με διεθνώς αναγνωρισμένη υπόσταση ήταν η Επτάνησος Πολιτεία που ιδρύθηκε το 1800 και έζησε τόσα χρόνια, όσα και τα νησιά που το αποτελούσαν. Για το κράτος αυτό, που ιδρύθηκε στην Κωνσταντινούπολη και στο οποίο ο Ρώμας είχε βασικό ρόλο, ο πρώτος του πρόεδρος Σπυρίδων Γεώργιος Θεοτόκης είπε: «το Έθνος μας που αναγεννήθηκε, απόκτησε όνομα ελληνικό, πατρίδα ελληνικήκαι ελευθερία ελληνική«. Η «ελληνικότητα» αυτής της δήλωσης, μεταφράζεται συνήθως με την ελληνογλωσία (και μάλιστα του Κοραή) πράγμα ολότελα λαθεμένο, με δεδομένο και το ότι ο Κοραής υποστηρίζει την Επανάσταση των Γραικών. Γι’ αυτό και το 1805, θέλοντας να προλάβει την Επανάσταση των Ελλήνων, δείχνει να συμβιβάζεται στους «Έλληνες» της παραδοσιακής πλευράς (που ονομάζουν «Γραικούς» μόνον τους ελληνόφωνους), ενώ γνωρίζει ότι κράτος με διεθνή ονομασία «Ελλάς» θα έχει αργά ή γρήγορα μια υπερεθνική εξέλιξη. Για να μην μακρηγορούμε, η αφάνεια στην οποία έχουν πέσει πολλά βασικά πρόσωπα -μεταξύ αυτών και ο Ρώμας- έχει λογική εξήγηση. Τα Επτάνησα, ως χώρος προετοιμασίας και πύλη εισόδου της Επανάστασης στον ελλαδικό κορμό, έχουν συρρικνωθεί στην διετή παρουσία των δημοκρατικών Γάλλων (1797-99) και στην επίσκεψη του Ξάνθου στην Λευκάδα. Ως πότε όμως θα γίνεται σεβαστή η επιθυμία προσώπων όπως ο Διονύσιος Ρώμας να μείνουν μακριά από το προσκήνιο; Το παρόν αφιέρωμα θα αποφύγει να καταμετρήσει τις άπειρες αγαθοεργίες του. Θα επιχειρήσει την συμπύκνωση της βιογραφίας και της γνωστής δράσης του, με την βεβαιότητα πως η συνολική του δράση παραμένει ακόμα άγνωστη. Έμφαση θα δοθεί στην περίοδο διεκδίκησης του επαναστατικού αποτελέσματος (1824-1827) και στην εξήγηση του ιστορικού πλαισίου εντός του οποίου κινείται ο Ρώμας. Η ανάπτυξη θα είναι -ως επί το πλείστον- θεματική και όχι χρονολογική.

Εισαγωγή – Το πρόβλημα της ένταξης των Μυστικών Εταιρειών στην Ιστορία

Όταν η αξιολόγηση των απτών στοιχείων της Ιστορίας συχνά είναι αβέβαιη, τότε, πόσο δυσκολότερη είναι η ερμηνεία αποκομμένων ψηφίδων και η έρευνα σε αρχεία μυστικών εταιρειών; Δυστυχώς, το θέμα των μεγάλων Επαναστάσεων ανάγεται κυρίως σ’ αυτές και στον βαθμό που κάποιος δεν τις λαμβάνει υπόψιν του, μπορεί να παρεκκλίνει τελείως της πορείας του. Επιπρόσθετα, για την ελληνική Επανάσταση ο όρος «τεκτονισμός» αποτελεί και ένα υστερόπρωτο ταμπού για μια μεγάλη μερίδα ιστορικών, ενώ για άλλους, η τεκτονική ιδιότητα ταυτίζεται με την ένταξη σ’ ένα σωματείο αλληλεγγύης. Από εδώ πηγάζει το πρόσθετο πρόβλημα με τον παρασκηνιακό ρόλο του Ρώμα που προαναφέραμε.

Ενώ η Επανάσταση του 1821 ερμηνεύεται με την Φιλική Εταιρεία στο περιθώριο και με βάση πολιτικούς όρους και ομαδοποιήσεις προσώπων που αποδίδονται σε αντίπαλες πολιτικές, μια καλύτερη ματιά στην διαρκώς παρούσα «Φιλική Εταιρεία» θα γινόταν αιτία αναδιάταξης -ριζικής μάλλον- των γνωστών ομαδοποιήσεων που ουσιαστικά κλήθηκαν νααναπληρώσουν το κενό που δημιούργησε ο εξοβελισμός της Εταιρείας των Φίλων. Δηλαδή, η εξέταση της παρέμβασης του Ρώμα στο διάστημα 1825-27, δείχνει ότι το 24 δεν συγκρούονται ούτε πολιτικοί-στρατιωτικοί, ούτε ρουμελιώτες-μωραήτες, ούτε κοινωνικές τάξεις. Όταν στα Πανεπιστήμια της Δύσης το τοπίο προκαθορίζεται με τις δογματικές τοποθετήσεις που ανάγονται σε πρόσωπα όπως ο Thiersch και ο Finlay, τότε το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε, είναι να ξεδιπλώσουμε τα τεράστια σεντόνια της Επιτροπής του Λονδίνου, της Επιτροπής Ζακύνθου και των πολυδαίδαλων διασυνδέσεών τους. Τα σεντόνια αυτά δείχνουν ότι οι συγκεκριμένοι ιστορικοί δεν είναι ουδέτερα πρόσωπα ως προς την ιστορική σύγκρουση. Δυστυχώς, το διάδοχο πνεύμα των Ειρηναίου Θείρσιου και Γεωργίου Φίνλεϋ στον 20ο αιώνα (λ.χ. Κ. Θ. Δημαράς, J. Petropulos και Ν. Διαμαντούρος) αποδείχθηκε τροχοπέδη στην πρώτη διδακτορική διατριβή για τον Ρώμα που έγινε πρόσφατα στο ΕΚΠΑ από τον Χαράλαμπο Βλαχόπουλο. Η διατριβή παραδέχεται ότι κλειδί στην ερμηνεία της δράσης του κόντε Ρώμα αποτελεί η μασονική εμπειρία της ομάδας του, που της επιτρέπει να επηρεάζει τις εξελίξεις μέσω αδιευκρίνιστων υπόγειων ρευμάτων. Η εξέλιξη όμως σκοντάφτει στην αντιπαραβολή των πολιτισμικών δεδομένων του ελληνισμού και της δύσης με αυτά τα μυστικοεταιρικά δίκτυα. Οι πολιτικές επιλογές προσώπων και ομάδων, οι τάσεις και οι πιθανότητες περιορίζονται, επειδή υπακούν στο θέσφατο που ταυτίζει την Ελλάδα – εθνικό κράτος με την επιδίωξη της Επανάστασης και στο θέσφατο που συνδέει την επαναστατικότητα με την κοινωνική τάξη: τα μέλη του libro d’oro δεν επαναστατούν, αφού οι επαναστάσεις στρέφονται εναντίον τους. Έτσι η εργασία του Χ. Βλαχόπουλου διερευνά τον ρόλο του Ρώμα μέσα σε μια προκαθορισμένη Επανάσταση, όχι την Επανάσταση μέσω της δράσης του Ρώμα που μπορεί να ερμηνεύεται και διαφορετικά. Με μια άλλη διατύπωση, διερευνάται ο ρόλος του τέκτονα Ρώμα μέσα στην Επανάσταση του τέκτονα Ξάνθου, πράγμα απολύτως ατεκμηρίωτο αλλά και αντιφατικό, όπως δείχνουν τα τεκμήρια οργάνωσης της μασονίας και τα τεκμήρια λειτουργικής ιεράρχησης της κοινωνίας. Τα θέσφατα που προκαταλαμβάνουν τον ερευνητή είναι παλιά. Έχουν χτιστεί μεθοδικά και συνειδητά. Ο προπαγανδιστικός μηχανισμός που προσδιορίζει αιτιοκρατικά τις Επαναστάσεις ως συνειδητοποίηση της κοινωνικής αδικίας μέσω του υλιστικού προσδιορισμού της ανθρώπινης ελευθερίας είναι υπεύθυνος για μια σειρά αποσιωπήσεων και αναστροφών στην ιστορική καταγραφή. Μεταξύ αυτών: η σχέση του κράτους δικαίου με το τραπεζικό σύστημα, ο έλεγχος της μαζικής πληροφόρησης, η εξαγορά των συνειδήσεων είτε σε επίπεδο ψήφου, είτε σε επίπεδο ευκαιρίας για στοιχειώδη επιβίωση στο αστικό περιβάλλον.

Ο επαναστατικός στόχος των πολυάριθμων Μυστικών Εταιρειών που ομογενοποιούνται κάτω από το γενικόλογο όρο «Ελευθεροτεκτονισμός» δεν είναι ενιαίος. Το Τάγμα του Αγ. Ιωάννου των Ιεροσολύμων είναι μια τεκτονικού τύπου οργάνωση εναντίον της οποίας κινείται ο τέκτονας Ναπολέων προ, κατά την διάρκεια και μετά την διάλυση της Επτανήσου Πολιτείας (διάλυση που οφείλεται στον ίδιο).

Να λοιπόν τα προβλήματα της προκατάληψης, που στηρίζονται και στην ελλιπή ιστορική διαπραγμάτευση. Γιατί η δικαιοσύνη και η ελευθερία απουσίαζαν μέχρι την εμφάνιση του διαφωτισμού; Ταυτίζεται ο κοινοβουλευτισμός και η νομιμότητα με την δικαιοσύνη; Ποιος μπορεί να είναι ο πολιτικός στόχος ενός κράτους ελευθέρων πολιτών και ποιοι «νομιμοποιούνται» να το επιδιώκουν; Η μια πλευρά του μη επαναστατικού νομίσματος λέγεται «Libro d’Oro». Η άλλη λέγεται «Χριστιανοί». Αυτές οι δυο πλευρές, είναι όχι μόνον ορατές αλλά κυρίαρχες μέσα στο υπερεθνικό τεκτονικό οικοδόμημα. Χρηματοδοτούνται από έναν εμπορικό κύκλο που μετέχει δομικά στο ίδιο οικοδόμημα. Βρίσκονται αντιμέτωπες μ’ ένα τραπεζικό σύστημα που χρηματοδοτεί το αντιχριστιανικό Libro d’Oro. Το τελευταίο προωθεί την μετάλλαξη του τεκτονισμού επί το κοσμικότερον και την σύγκρουση εντός αυτού (συνήθως αόρατη) και εκτός αυτού (με την αιτία να κρύβεται και να υποκαθίσταται). Η ανάδειξη του ρόλου των μυστικών Εταιρειών στο 1821 αναδιατάσσει το γνωστό κριτήριο της εθνικότητας των «Μεγάλων Δυνάμεων». Η συνολική διάρκεια της ενασχόλησης του τέκτονα Ρώμα στην Επανάσταση, μας υποχρεώνει να ερμηνεύσουμε την αδιαμφισβήτητη «γαλλοφιλία» του, την εξόφθαλμη «αγγλοφιλία» του και την αέναη «ρωσοφιλία» του. Τι ήταν ο Ρώμας; Ήταν καιροσκόπος; Παρασυρόταν εύκολα; Είχε πολυδιάσπαση προσωπικότητας και απουσία σταθερού στόχου;  Εφόσον η επετειακή αυτή αναφορά είναι περιορισμένη, θα επικεντρωθούμε στο διάστημα 1824-27, δηλαδή στην «αγγλόφιλη» δράση του.

1. Η Επιτροπή Ζακύνθου αναλαμβάνει την ηγεσία της Επανάστασης

Η παραδοχή του Μαυροκορδάτειου βουλευτικού πραξικοπήματος που διώχνει τρία κυβερνητικά μέλη της αντίπαλης παράταξης και φέρνει στην προεδρία της κυβέρνησης τον Γ. Κουντουριώτη αντί του Π. Μαυρομιχάλη (Δεκέμβριος 1823) είναι η αναγκαία αλλά όχι ικανή προϋπόθεση για την παρακολούθηση της πορείας του Ρώμα. Άλλη μια αναγκαία προϋπόθεση είναι η παραδοχή της αιτίας για την οποία συνετελείται η έκνομη απόφαση της νεωτερικής «Νομαρχίας». Παρά τα εμφανή δείγματα νεωτερικότητας που έστειλε η Επανάσταση κατά την Α΄ Εθνοσυνέλευση με τις διακηρύξεις της και το προσωρινό πολίτευμα, η εξουσία μοιράζεται μεταξύ παράδοσης και νεωτερικότητας. Επικρατεί δυαρχία, δηλαδή ακυβερνησία. Μετά την αποτυχία του Δράμαλη το Λονδίνο αποφασίζει να εξαγοράσει και να οικειοποιηθεί το αναπάντεχα επιτυχημένο επαναστατικό αποτέλεσμα, σε διαφορετική περίπτωση είναι αποφασισμένο να το καταστρέψει. Η τυπική του ουδετερότητα παραμένει. Η αρχική εμφανής βρετανική αντιπαλότητα μετατρέπεται σε εμφανή αλλά φαινομενική, υποστήριξη. Ο «εμφύλιος» που προκαλεί η πλευρά του Μαυροκορδάτου εξυπηρετεί τον εκβιασμό του βρετανικού τεκτονισμού που θα χρηματοδοτήσει φαινομενικά την Επανάσταση, τυπικά τον Κουντουριώτη, ουσιαστικά ουδένα. Σε α΄ φάση το Λονδίνο  θα χρηματοδοτήσει την πλευρά του Μαυροκορδάτου «τόσο-όσο». Θα δώσει τόσα χρήματα, όσα χρειάζονται για να απελευθερώσει και να συντηρήσει τον διχασμό. Έτσι, με την προοπτική του α’ δάνειου, την προκαταβολή του Byron (ενώ αυτός βρίσκεται στην Κεφαλονιά) και την ανάδειξη του Κουντουριώτη (που χωρίς τα προηγούμενα θα ήταν μια πράξη χωρίς το παραμικρό έννομο αποτέλεσμα), ο προϋπάρχων ιδεολογικός διχασμός αποκτά για τους προσχωρώντες στη νεωτερική πλευρά και επικάλυμμα [κίνητρο] ιδιοτέλειας. Η ιδιοτέλεια θα κρυφτεί πίσω από την «νομιμότητα» και θα κατηγορήσει την αντίπαλη πλευρά για προδοσία. Άλλη είναι η ουσία της διαμάχης και αλλιώς θα εμφανίζεται.

Κωνσταντίνος Δραγώνας (1780-1858). Η θέση που κατείχε στην Αγγλική διοίκηση της Ζακύνθου (Λοιμοκαθαρτήριο) έπαιξε ρόλο εξαιρετικά σημαντικό στην επικοινωνία-συλλογή πληροφοριών της Ε.Ζ. Ελαιογραφία αγνώστου. Μουσείο Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων

Ο Διονύσιος Κ. Ρώμας έρχεται να ανατρέψει αυτή την κατάσταση. Επιστρέφει από την Β. Ιταλία στην Ζάκυνθο στα μέσα του 1824 και το φθινόπωρο, λίγο πριν κορυφωθεί ο εμφύλιος, σχηματίζει την Επιτροπή Ζακύνθου μαζί με τους Παναγιώτη Στεφάνου και Κωνσταντίνο Δραγώνα. Αν και η ανατροπή ξεκινά ύστερα από προσυνεννόηση με τον βρετανικό τεκτονισμό, οι χειρισμοί είναι δύσκολοι και λεπτοί. Ούτε το επαναστατικό τοπίο είναι ομοιογενές, ούτε η βρετανική πολιτική είναι ενιαία, ούτε η πλευρά του Μαυροκοδάτου (ως φιλοαγγλική) πρόκειται να συνεργαστεί. Η συνεργασία δεν είναι εξασφαλισμένη ούτε με τα «ρωσόφιλα» στελέχη, που στην αρχή της Επανάστασης αποτελούσαν ένα ποσοστό ίσως και άνω του 90%. Οι «φιλέλληνες» της πρώτης περιόδου έχουν δημιουργήσει νέες τεκτονικές ανακατατάξεις και η τράπουλα έχει ανακατευτεί σε σχέση με τον πρώτο χρόνο. Άρα, κάθε απρόσεκτος χειρισμός από την Επιτροπή Ζακύνθου θα γίνει αιτία αναζωπύρωσης του εμφυλίου, ο οποίος έχει απλώς καταλαγιάσει τον Δεκέμβριο του 24 με την φυλάκιση του Κολοκοτρώνη, του Δεληγιάννη…, τον εκτοπισμό του Ζαΐμη, του Λόντου…, τον κατευνασμό του Πετρόμπεη, την απομόνωση του Σισίνη, την «δήλωση υποταγής» του Καραϊσκάκη, τον ασφυκτικό κλοιό κατά του Ανδρούτσου. Αν η Ε.Ζ. ρίξει λάδι στη φωτιά, η Επανάσταση θα πάει στο χειρότερο και αυτό επιδιώκεται, όπως είπαμε, από το Λονδίνο με την άφιξη του Ιμπραήμ, πράγμα που καταγράφεται έντονα είτε στο επίπεδο της υψηλής, παρασκηνιακής πολιτικής (μητρ. Ιγνάτιος από την Πίζα), είτε στο επίπεδο της χαμηλής, φανερής πολιτικής (Ιω. Ορλάνδος από το Λονδίνο). Η φράση που επαναλαμβάνεται στα γράμματα είναι ότι «το Λονδίνο μπορεί να βοηθήσει ή να βλάψει την υπόθεση όσο κανείς άλλος«. Η Ε.Ζ. έχει το «τεκτονικό o.k.», όμως αυτό δεν της εξασφαλίζει την κυριαρχία πάνω στην αντίπαλη πλευρά. Πέρα από τις μασονικές σχέσεις, θα στηριχτεί στις ανθρώπινες σχέσεις και αδυναμίες. Ο ήπιος χαρακτήρας του Ρώμα με την υψηλή τεκτονική του θέση και την πολιτική του δεινότητα θα αποτελέσουν βασικά όπλα της Ε.Ζ.. Η ιδιαίτερα προσεκτική στάση του Ρώμα προς τους Μαυροκορδάτο, Κουντουριώτη, Κωλέττη, Γκούρα κλπ θα έχει επικουρική δράση προς την πολιτική αυτοκατάρρευση της νεωτερικότητας. Ο Ρώμας θα αποδειχθεί εξίσου προσεκτικός χειριστής και προς τον φίλα προσκείμενο Κολοκοτρώνη και προς κάθε σημαντικό παράγοντα της Επανάστασης. Θα επιβεβαιώσει πολλές φορές την μέθοδο που προκρίνει και την αρχή στην οποία την βασίζει. Η φράση του προς τον επίσκοπο Π. Π. Γερμανό την περίοδο του εμφυλίου, όταν αμφότεροι βρίσκονται στην Ιταλία (Μάρτιος 1824) είναι χαρακτηριστική: «Ο άγιος Θεός να φωτίση τους αποκηρυχθέντας να μην μεταχειρισθώσι τα όπλα προς εκδίκησίν των, επειδή και τότε δεν μένει πλέον ελπίς σωτηρίας περί ημών».

Ας δούμε με ένα παράδειγμα ποιες συνέπειες είχε η ανάδειξη του Κουντουριώτη από το λονδρέζικα δάνεια και ποια κατάσταση ερχόταν να ανατρέψει η ομάδα του Ρώμα. Την τροφοδοσία των πολιορκημένων από τους Ιμπραήμ, Κιουταχή είχε αναλάβει σε μεγάλο βαθμό ο έμπορος Εμμανουήλ Ξένος (έμπιστος συνεργάτης του Μαυροκορδάτου), με τον αδελφό του Θεόδωρο Ξένο. Πληρώνοντας εξ ιδίων τις προμήθειες, τις έστελναν στο Νεόκαστρο και στο Μεσολόγγι. Η κυβέρνηση Κουντουριώτη υπέγραφε συναλλαγματικές, εξοφλητέες στο Λονδίνο και υποσχετικό με τον όρο ότι αν αυτές δεν εξοφλούνταν, η υποχρέωση του Ξένου έπαυε. Ο γιός του Θ. Ξένου διηγείται: «Οι κύριοι Ξένοι επληρώθησαν τωόντι τας 28.300 λίρας δια συναλλαγματικών. Αύται εστάλησαν εις Λονδίνον. Ατμόπλοια και σιδηρόδρομοι δεν υπήρχον τότες και μέχρις ου να επιστρέψη η απάντησις, αν η υπογραφή της Ελλ. Κυβερνήσεως ετιμήθη ή όχι, παρήλθον πολλοί μήνες. Όταν επέστρεψε τέλος η απάντησις της μη πληρωμής των, οι κύριοι Ξένοι είχον ήδη εκτελέσει τας υποσχέσεις αυτών. … Ο κόμης Ρώμας άμα ήκουσε την επιστροφήν των συναλλαγμάτων, έμφοβος έτρεξεν εις τον οίκον του κ. Θεοδώρου Ξένου, όπως τον παρηγορήση και παρακαλέση να μην αποκαρδιωθή από την είδησιν ταύτην, διότι αν σωθή η Πατρίς, ούτως ή αλλέως ήθελε τον αποζημιώσει (τον απεζημίωσε δαψιλέστατα σήμερον). Τότε ο κ. Θ. Ξένος τω έδειξε τας επιστολάς του και τω απέδειξεν ότι εγίγνωσκε την είδησιν ταύτην προ ενός περίπου μηνός. Ο κόμης Ρώμας τότε με δάκρυα εις τους οφθαλμούς έκραξεν. Άφες με να σε φιλήσω παιδί μου! είσαι πιο μεγάλος απο κιους που πολεμάνε μέσα στο Μισολόγγι! Την δ’ επιούσαν έγραψε προς τον κ. Α. Μαυροκορδάτον και τον πρόεδρον Γ. Κουντουριώτην δυο επιστολάς. Εις ταύτας λέγει: Ημπορώ να είπω ότι χάριν αυτού, το Μεσολόγγιον, το παλλάδιον της Ελληνικής ανεξαρτησίας δεν υπέπεσεν έτι εις τας χείρας των εχθρών του χριστιανισμού.» Η απόφαση του Λονδίνου για την απόδοση της Στερεάς στους Τούρκους πρέπει να πάρθηκε το 1824. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα τέλη του έτους ο Μαυροκορδάτος, που είχε αυτοδιοριστεί απόλυτος διοικητής της δυτικής Χέρσου Ελλάδος, την εγκαταλείπει.

Η απόφαση για την πτώση του Μεσολογγίου αποτυπωμένη σε χρήματα. Συναλλαγματική της προσωρινής διοίκησης Κουντουριώτη προς τον Εμμ. Ξένο για τροφοδοσία ελληνικών στρατευμάτων. Όμως η Αθηνά Λονδίνου δεν εξοφλεί την Αθηνά Ναυπλίου. Διακρίνεται η τεκτονική υπογραφή του Ξένου.

Το 1825, για πρώτη φορά στην Επανάσταση, μια ομάδα φαίνεται να την κατευθύνει με σύνεση, αποτελεσματικότητα, ανιδιοτέλεια, ενωτικό πνεύμα και αποφυγή τριβών. Παρότι ο συνειδητός ή ασυναίσθητος φιλογραικισμός της Δύσης θα συνεχιστεί και μετά το Πέτα, από το 1825 διευρύνεται ο συνειδητός φιλελληνισμός που πρόσκειται στο πνεύμα της Φιλικής Εταιρείας. Εννοείται πως αμφότερες οι τάσεις έχουν καλλιεργηθεί στο τεκτονικό περιβάλλον. Ο Ρώμας διαχειρίζεται χρήματα του ελβετικού, γερμανικού, γαλλικού φιλελληνισμού, εισφορές των Επτανησίων και διαθέτει μεγάλο μέρος της προσωπικής του περιουσίας υπέρ στρατιωτικών και ανθρωπιστικών αναγκών. Δέχεται αναφορές και εκθέσεις από τον επαναστατημένο χώρο και το εξωτερικό. Συμβουλεύει άπαντες να κινούνται με μετριοπάθεια και συντονίζει τα πολιτικά και στρατιωτικά πράγματα. Δεν είναι μόνον ο Δραγώνας και ο Στεφάνου που εργάζονται πυρετωδώς μαζί με τον Ρώμα. Τα στελέχη που συγκροτούν τον ιστό της Ε.Ζ. είναι πολλά. Ενδεικτικά θα πούμε ότι μεσάζων προς τον Κολοκοτρώνη είναι ο Ζαχαριάδης. Πληροφορίες από το στρατόπεδο του Ιμπραήμ αντλούνται από τους τέκτονες Romei και Scarpa. Μεσολαβητικό ρόλο προς τον Κωλέττη και καταλυτικό ρόλο στην ανασυγκρότηση των ελληνόφωνων τεκτόνων έχει ο Ι. Θεοτόκης. Η επικοινωνία με την Κέρκυρα γίνεται κυρίως μέσω του Κ. Γεροστάθη και του Β. Καποδίστρια. Στην Κέρκυρα εδρεύει ο νέος Αρμοστής Adam (ανέλαβε μετά τον θάνατο του Maitland, στα μέσα του 24). Ο Adam αποτελεί τον καίριο κρίκο που συνδέει τον Ρώμα με τους George και Stratford Canning. Ο δεύτερος φτάνει στην Κωνσταντινούπολη ως πρεσβευτής της Μ. Βρετανίας το 1825 και παίζει άμεσο ρόλο. Μετά την έξοδο του Μεσολογγίου ο Ρώμας θα καταστρώσει σχέδιο ανακατάληψής του υπό την ηγεσία του Gordon, ο οποίος θα αρνηθεί να το υλοποιήσει. Η τριμελής Ε.Ζ. αποκαλείται και «Τρισυπόστατον». Η ονομασία παραπέμπει στον Τριαδικό Θεό. Μετά το Μανιάκι και την αποφυλάκιση των κρατουμένων της Ύδρας η Επανάσταση δείχνει να έχει αλλάξει προσωρινή κυβέρνηση. Ο Κουντουριώτης παραμένει τυπικά πρόεδρος, η Βουλή συνεδριάζει, αλλά οι περισσότερες αποφάσεις και εξελίξεις γίνονται κάτω από την γνώμη, τον έλεγχο, τις υποδείξεις της Ε.Ζ. Ακόμα και ο Κουντουριώτης φαίνεται να αναγνωρίζει το νέο σκηνικό (δεν είναι μόνο το τρωθέν κύρος του από τον εμφύλιο, την κάκιστη χρήση του δανείου, τις σκανδαλώδεις εκποιήσεις εθνικών κτημάτων και την αδυναμία αντιμετώπισης του Ιμπραήμ). Πού στοχεύει η νέα Διοίκηση;

2. Η πολιτική του Τρισυπόστατου (της Επιτροπής Ζακύνθου)

Παναγιώτης (Μαρίνος) Στεφάνου (1792-1863). Ανήκει στους Ζακυνθινομωραΐτες, απογόνους των Ορλωφικών. Προτού ενταχθεί στην «φιλοαγγλική» Ε.Ζ. φυλακίστηκε από την Αγγλική διοίκηση επειδή βοηθούσε την Επανάσταση. Ελαιογραφία του Χρήστου Ρουσέα. Μουσείο Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων

Από τα μέσα του 1825 ως τα μέσα του 1826 η Επανάσταση κατευθύνεται σχεδόν αποκλειστικά από την Ζάκυνθο. Οι πλέον σημαντικές πολιτικές αποφάσεις είναι η Αίτηση προστασίας προς την Αγγλία (καλοκαίρι 1825) και η Γ΄ Εθνοσυνέλευση στην Επίδαυρο (Απρίλιος 1826) που επικυρώνει την Αίτηση και καταργεί το προσωρινό πολίτευμα του Άστρους. Η Ε.Ζ. και ιδιαίτερα ο Δ. Ρώμας είναι αυτοί που υλοποιούν τα ανωτέρω. Το νόημα της Αίτησης για αποκλειστική προστασία είτε έχει παρερμηνευτεί πλήρως, επειδή απουσιάζει ο υπερεθνικός τεκτονικός παράγων και ο οργανωτικός φορέας της Επανάστασης, είτε η ερμηνεία της έχει πολλά κενά, επειδή χρησιμοποιεί αποκλειστικά το κριτήριο της κρατικής πολιτικής (αγγλόφιλοι, ρωσόφιλοι, γαλλόφιλοι). Εκλαμβάνεται ως αίτηση μιας ενιαίας Επανάστασης προς ένα κράτος ή ως αίτηση του συνήθη υπόπτου «αγγλόφιλου» Μαυροκορδάτου. Η αλήθεια είναι πως ο Μαυροκορδάτος δυσκολεύτηκε να την υπογράψει, ενώ εξόργισε και την αντίπαλη πλευρά, όταν προσπάθησε πλαγίως να σφετεριστεί την Αίτηση Προστασίας μαζί με τον Σ. Τρικούπη. Έλλειψη ενθουσιασμού έδειξε και ο Κοραής. Κάποιοι την χαρακτήρισαν «Πράξη Υποτέλειας». Ανάλογα με το ποιοι είναι αυτοί, μπορεί να υπάρχει μια δόση αλήθειας (δήλωση συμβιβασμού). Ουδέποτε όμως χαρακτηρίστηκαν «πράξεις υποτέλειας» οι αιτήσεις προστασίας προς την Γαλλία και την Ρωσία. Αυτό ίσως έχει σημασία.

Ο Σκωτσέζος Frederick Adam διαδέχθηκε τον Thomas Maitland στην Ύπατη Αρμοστεία των Επτανήσων το 1824. Υπήρξε από τους σημαντικότερους συνεργάτες του Δ. Ρώμα στο κρίσιμο διάστημα ως το 1827. Ήταν μέλος στα Τάγματα του Αρχ. Μιχαήλ και Αγ. Γεωργίου, του Λουτρού, της Μαρίας Θηρεσίας, της Αγίας Άννης (συλλογή Ντ. Κονόμου)

Η Αίτηση προς την Βρετανίααποτελεί έναν ελιγμό, που στόχο έχει να σώσει την Επανάσταση από την πλήρη καταστροφή. Ουσιαστικά, κερδίζει χρόνο και προλειαίνει το έδαφος για την συμφωνία Βρετανίας-Ρωσίας στην Αγ. Πετρούπολη. Ο τεκτονικός φορέας που κρύβεται πίσω από την Εταιρεία των Φίλων δηλώνει υποταγή στον αντίπαλο τεκτονικό φορέα. Ο Φοίνικας αναγνωρίζει κυριαρχικό δικαίωμα στην Αθηνάνα συνκαθορίσει το επαναστατικό αποτέλεσμα, προκειμένου να διασφαλιστεί η μη επιστροφή στο status quo ante (1821). Ως αντιστάθμισμα, η Αθηνά παραιτείται διακριτικά του μαυροκορδάτειου πραξικοπήματος και επιτρέπει σε «μεταμελημένα» μέλη του Φοίνικα όπως ο Κολοκοτρώνης να υποκαταστήσουν τον Κουντουριώτη. Σύμφωνα με τον Σπηλιάδη, ο Κολοκοτρώνης δίνει και προσωπική διαπίστευση στον G. Canning, ύστερα από προτροπή του Ρώμα. Το ότι ο Ρώμας μαζί με άλλους Επτανήσιους αποτελεί βασικό κομμάτι του πυρήνα της Φιλικής Εταιρείας είναι το άγνωστο σημείο που ξαφνιάζει και δυσκολεύει την εξέταση των προθέσεων της Ε.Ζ., όμως το σημείο αυτό δεν αποτελεί την μέγιστη ή την μοναδική δυσκολία στην εξήγηση της Επανάστασης. Το κατά πόσον το φανερό έγγραφο της Αίτησης κρύβει κάποια άλλη δέσμευση, κρυφή, είναι άγνωστο, όπως άγνωστοι είναι οι εμπνευστές και συντάκτες του. Πρακτικά, θεωρούμε ως συντάκτες του εγγράφου τους Ρώμα και Καποδίστρια, οι οποίοι βρίσκονται σε συνεννόηση και απευθύνονται καλυμμένα σε πρόσωπα όπως οι Guilford, Canning, δούκας του Sussex, Bentham, ίσως και σε άλλους. Ας δούμε την ροή των πραγμάτων.

Ο Ρώμας μεθοδεύει την υποκατάσταση του Κουντουριώτη από την τριάδα Ζαΐμη-Κολοκοτρώνη-Μιαούλη. Ο σχεδιασμός είναι ευφυής και πετυχαίνει ως ένα σημείο. Φαινομενικά έχουμε την αποκατάσταση των «ηττημένων Πελοπονησίων» και την πολιτική πρωτοκαθεδρία του Ανδρέα Ζαΐμη, καθώς οι άλλοι δυο φαντάζουν άνθρωποι των όπλων. Οι πολιτικοί αντίπαλοι Κολοκοτρώνης – Μιαούλης εξυπηρετούν την ισορροπία μεταξύ Φοίνικα – Αθηνάς, ενώ ο ανήκων στα πολιτικά μετόπισθεν Μιαούλης, αφήνει τον χώρο για την δημιουργία του πολιτικού δίπολου Ζαΐμη-Κολοκοτρώνη, όπου ο πρώτος θα ανήκει στην νουνεχή αγγλόφιλη παράταξη και ο δεύτερος στην ρωσική, που έχει υπογράψει υπέρ της Αγγλίας. Το σκηνικό του 1825 είναι περισσότερο πολύπλοκο, καθώς έχει εμφανιστεί και φιλογαλλική παράταξη που έχει ως μοχλό πάλι την Ζάκυνθο και τους αδελφούς Βιτάλη. Δεν θα παρακολουθήσουμε σε λεπτομέρειες ποιος κινεί ποιόν, αυτό αποτελεί ένα τεράστιο έργο. Εξάλλου, από την κοινή θέα λείπει η τραγωδία του β΄ δανείου, ή αλλιώς, η τραγωδία του αγγλαμερικανικού στόλου με τα ακριβοπληρωμένα ατμόπλοια και τις φρεγάτες που υποθήκευσαν την ποτισμένη με αίμα γη και ουδέποτε έφτασαν, ώστε η Επανάσταση «να κατακτήσει εντός ολίγων εβδομάδων την Κωνσταντινούπολη» (όπως έλεγαν οι δανειστές). Να σημειώσουμε μόνον ότι το β΄ δάνειο συνάπτεται χωρίς την μεσολάβηση της London Greek Committee. Επειδή οι Έλληνες αντιπρόσωποι έχουν μπλέξει σε προσωπικό επίπεδο με τα μέλη της LGC, απευθύνονται απ’ ευθείας στους δανειστές, στους οποίους εκχωρούν και την διαχείριση.

Η πολιτική της Ε.Ζ. για την Αίτηση Προστασίας και την παραμέριση του Κουντουριώτη συνοψίζεται σ’ ένα έγγραφο (γραμμένο στα ιταλικά) που αποστέλλεται στις 21/8/1825 προς την London Greek Committee. Εκεί περιλαμβάνεται η δήλωση του τριμελούς Εκτάκτου Συμβουλίου του Κράτους (Consiglio Estraordinario di Stato) που συγκροτήθηκε προ των έκτακτων αναγκών, για να αντιπροσωπεύσει το Έθνος, να συντάξει την αίτηση αποκλειστικής προστασίας προς την Μ. Βρετανία και να προσδώσει νέα μορφή στο μέλλον κυβερνητικό του σύστημα. Το έγγραφο κλείνει ως εξής: «Από τούδε η υπογραφή της Προσωρινής Κυβερνήσεως της Ελλάδος δεν θέλει έχη ουδέν υποχρεωτικόν κύρος εις βάρος του όλου Έθνους, αν δεν συνυπάρχη η συναίνεσις και η υπογραφή των εν τη παρούση υπογεγραμμέων δυο προέδρων [Κολοκοτρώνη και Μιαούλη] του Εκτάκτου Συμβουλίου του Κράτους, εις ους ανετέθη η Γενική Διεύθυνσις των συμφερόντων του Έθνους».

Ο τεκτονικός φορέας που βρίσκεται πίσω από την φιλογραικική βρετανική πολιτική έχει αποφασίσει να παραδώσει την Ρούμελη στο status quo ante και εναντίον αυτής της πολιτικής θα δράσει (προφανώς κατόπιν τεκτονικής συμφωνίας) η «φιλοαγγλική» Ε.Ζ., ως ένα σημείο και ο Ζαΐμης. Η ομάδα Ρώμα κάνει το παν για να σώσει το Μεσολόγγι από την πολιτική απόφαση εκχώρησής του στον Κιουταχή. Έχει φροντίσει να δημιουργηθεί νέα Εταιρεία με την επωνυμία «Αδελφότητα των Φιλοδικαίων» στην οποία θα συνενώνονταν άπαντες. Θέμελης, Τζαβέλας, Ζαχαριάδης, Μίχος κ.α. εγκωμιάζουν τον Ρώμα για το έργο του. Κατά τις ημέρες που πέφτει ηρωικά το Μεσολόγγι, δυο πολιτικά γεγονότα συμβαίνουν. Το πρώτο στην Αγ. Πετρούπολη. Υπογράφεται το πρωτόκολλο μεταξύ Ρωσίας και Βρετανίας, το πρώτο διεθνές κείμενο που προβλέπει την αναγνώριση της Επανάστασης και την αυτονομία χριστιανών Γραικών εντός της Οθωμανίας. Πολλά είναι τα ερωτήματα για το πώς και γιατί αυτές οι δυο δυνάμεις αποφασίζουν το 1826 να υπογράψουν ένα κείμενο φανερής πολιτικής. Η ιστορία δεν τα θέτει. Τα αποσιωπά, όπως και την Ε.Ζ. Πρέπει να σημειώσουμε πως όταν το Λονδίνο συναινεί στην αντικατάσταση του Κουντουριώτη, στον ρωσικό θρόνο βρίσκεται ακόμα ο Αλέξανδρος Α΄, ο οποίος εμφανίζει σημάδια μεταστροφής, δηλαδή διάθεσης να παρέμβει. Ο περίεργος θάνατός του στα τέλη του 25, το αποτυχημένο πραξικόπημα των Δεκεμβριστών και η εσπευσμένη άφιξη του Wellington στην Αγ. Πετρούπολη μετά την ανάδειξη του τσάρου Νικόλαου Α΄, δείχνουν ότι κάτι σημαντικό έχει αλλάξει στην Ρωσία από το 1822. Το δεύτερο γεγονός συμβαίνει στην Επίδαυρο. Η Γ΄ Εθνοσυνέλευση διακόπτεται από τις δραματικές εξελίξεις στο Μεσολόγγι. Έχει προλάβει όμως να επικυρώσει την Αίτηση Προστασίας προς την Βρετανία, να καταργήσει επίσημα την διακυβέρνηση του Κουντουριώτη και να αλλάξει το προσωρινό πολίτευμα.

«Αι δε της οικίας του κόμητος Ρώμα εκδουλεύσεις, προσφοραί και προσπάθειαι είναι ανώτεραι παντός επαίνου». Η αδιαμφισβήτητη καταγραφή του αυτόπτη μάρτυρα-απομνημονευματογράφου Αρτέμη Μίχου αναμένει ακόμα την αναγνώριση τιμής και μνήμης εκ μέρους της Ιεράς πόλεως του Μεσολογγίου. Στην φωτογραφία ο μικρός πεζόδρομος στο σημερινό Μεσολόγγι του ανενημέρωτου ελληνικού κράτους

Τον Μάρτιο του 1826 ο Κολοκοτρώνης και ο Ζαΐμης απευθύνονται από κοινού στον Ρώμα και τον Δραγώνα. Με κάποια έκπληξη διαπιστώνουν ότι ενώ κατάφεραν να περιορίσουν πολύ «το του Γαλλικισμού δένδρον» βλέπουν «αίφνης αναφυόμενον άλλο, του οποίου οι κλάδοι επαυξανόμενοι εξαπλούνται μάλιστα εις την Στερεάν Ελλάδα». Διαπιστώνουν ότι την θέση του Γαλλικισμού παίρνει ο Ρωσισμός, ενώ δεν κατονομάζουν όσους τον προωθούν: «οι μυσταγωγοί του νεοφανούς τούτου κόμματος δεν ενεφανίσθησαν προς ουδένα εξ ημών εισέτι». Μετά τα μέσα του 1826 η σύμπραξη Κολοκοτρώνη και Ζαΐμη θα υποστεί ρήξη. Στις αρχές του 1827 η Εθνοσυνέλευση προσπαθεί να ξεκινήσει ταυτόχρονα σε δυο διαφορετικά μέρη. Ο Κολοκοτρώνης θα προσεταιριστεί τον Κουντουριώτη ώστε να μην συμπράξει με τον Ζαΐμη και, τελικά, η ενιαία Συνέλευση της Τροιζήνας θα καταλήξει στην λύση «Καποδίστριας».

Η πορεία προς την συνέχεια της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης (το 1827) περιλαμβάνει αιτήσεις προστασίας προς την Γαλλία και την Ρωσία, έντονο διπλωματικό παρασκήνιο Ρωσίας-Αγγλίας-Γαλλίας, έντονο εσωτερικό πολιτικό παρασκήνιο για την ανάδειξη του Καποδίστρια, αντικατάσταση των Κολοκοτρώνη – Μιαούλη από τους Church – Cochrane, δράση των δυο τελευταίων εναντίον του Καραϊσκάκη. Με τα τελευταία μετρητά του β΄ δανείου ο Cochrane θα προσπαθήσει να διαλύσει τον στρατό του Καραϊσκάκη υπέρ ενός στρατοπέδου στον Πόρο. Ο χρόνος βιάζει για στρατιωτικές εξελίξεις πριν από την συνάντηση στο Λονδίνο, οπότε ο Καραϊσκάκης θα δολοφονηθεί ώστε να εκμηδενιστεί ο κίνδυνος μιας -έστω μερικής- επιτυχίας στην αποστολή αυτοκτονίας που διατάσσει κατά του Κιουταχή ο επικεφαλής του ελληνικού στρατού ναύαρχος Cochrane. Η παράδοση της Ακρόπολης ισοδυναμεί με την εκχώρηση της Στερεάς στον Σουλτάνο και η ημιτελής Ναυμαχία στο Ναυαρίνο είναι το μέγιστο που θα επιτύχει ο διεθνής τεκτονικός παράγων υπέρ του οποίου εργάζεται η Ε.Ζ. και ο Ρώμας. Για μια πληρέστερη κατανόηση των πολιτικών που εφαρμόζουν οι αντίπαλες πλευρές να συμπληρώσουμε: Ο Καποδίστριας, υποβοηθούμενος από τον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1828-29, θα ανακαταλάβει την Στερεά και θα υποχρεωθεί να εξαγοράσει την Εύβοια [Ας θυμηθούμε την υπόθεση της Αν. Ρούμελης από την πρώτη και δεύτερη περίοδο του Ανδρούτσου, εναντίον του οποίου δρούσε ασταμάτητα η παράταξη της Αθηνάς. Ας θυμηθούμε την υπόθεση της Δ. Ρούμελης από την περίοδο του Βαρνακιώτη, του Πέτα και του Καραϊσκάκη για τις οποίες ευθύνεται και πάλι η Αθηνά].

Συνοψίζοντας, η Αίτηση Προστασίας στην Αγγλία και η αναίμακτη απομάκρυνση του Κουντουριώτη (Μαυροκορδάτου-Κωλέττη) από την εξουσία αποτελεί μια δεύτερη επιτυχημένη Επανάσταση. Ο δρόμος για την επανάκαμψη της Ρωσίας και την άφιξη του Καποδίστρια είχε ανοίξει από το Λονδίνο μέσω Ζακύνθου. Ο συντονισμός, η σύνεση, η μετριοπάθεια και η προσποίηση είχαν πρωταγωνιστικό ρόλο στο εσωτερικό μέτωπο. Θύματα στην πορεία αυτή ήταν η Ρούμελη και ο Καραϊσκάκης.

3. Ρώμας και Καποδίστριας.  Αναγέννηση της Ελλάδας ή Ανεξαρτησία της Γραικίας;

Οικόσημο και υπογραφή του Δ. Ρώμα με τις τεκτονικές σημάνσεις

Ένα βασικό ερώτημα προκύπτει: Εργάστηκε τελικά ο Ρώμας υπέρ της ανάδειξης του Καποδίστρια; Και μόνον από τον ρόλο του Κολοκοτρώνη η απάντηση είναι «ναι». Το όνομα του Ρώμα είχε ακουστεί ως ενός ακόμα υποψηφίου κυβερνήτη το 1827. Είναι σαφές ότι ο ίδιος δεν προώθησε την υποψηφιότητά του. Εξίσου βέβαιη μπορούμε να θεωρήσουμε την υποκριτική έκρηξη του Ρώμα, όταν διαπιστώνει το 1827 πως ο Κολοκοτρώνης κινείται στην ρωσική γραμμή και έξω από την Αίτηση Προστασίας προς την Αγγλία. Ο Τρικούπης ειρωνεύεται την υποψηφιότητα του Ρώμα, λέγοντας πως τον πρότεινε ο συνεργαζόμενος μαζί του Κολοκοτρώνης. Ο Χιώτης, αν και παρέλειψε τα περισσότερα ουσιώδη στην νεκρολογία του Ρώμα, έκρινε πως έπρεπε να αναφέρει την προτροπή του Ζακύνθιου κόμη προς τους οπλαρχηγούς να προτιμηθεί ο Καποδίστριας κατ’ εκλογήν (αντίστοιχη δήλωση έκανε ο μ. Ιγνάτιος -με το δικό του ύφος- απαντώντας στον Τρικούπη). Η αναφορά αυτή δεν θα είχε κανένα νόημα, αν δεν υπήρχαν τεκμήρια που συνέδεαν τους δυο Επτανήσιους κόμητες σ’ ένα απόκρυφο επαναστατικό σχέδιο (ο Χιώτης αναφέρει συνάντηση Καποδίστρια-Ρώμα στην Ιταλία, από την οποία προκύπτει η αίτηση προστασίας στην Αγγλία). Μάλιστα, ο Ρώμας καταγράφει την σταθερή παρουσία του στην Επανάσταση από την εποχή του Ρήγα ως την συνταγματική περίοδο του Όθωνα. Συνεπώς, αν και δύσκολο, είναι δυνατόν να βρεθούν τεκμήρια. Και τα τεκμήρια αυτά δεν φανερώνουν έναν άνθρωπο ασταθή και μεταβαλλόμενο, αλλά προσηλωμένο σ’ έναν πάγιο, προϋπάρχοντα στόχο. Ένα υπερεθνικό ελληνικό κράτος, στο οποίο η υπερεθνική διάσταση δεν είναι άλλη από το χριστιανικό έθνος των ορθοδόξων. Ως ένα σημείο τουλάχιστον όλοι συμφωνούν ότι επαναστατούν οι Έλληνες. Όμως οι «Έλληνες» ορίζονται διαφορετικά από κάθε πλευρά. Όπως ο Καποδίστριας, έτσι και ο Ρώμας αποτελεί έναν δυσεξήγητο, βασικό κρίκο μέσα στην Επανάσταση, όπως την ερευνά και την καταγράφει το ελληνικό Πανεπιστήμιο του 20ου αιώνα. Η δυσκολία δεν βρίσκεται τόσο στον αντικειμενικό παράγοντα του αθόρυβου παρασκηνίου και των «ασυνήθιστων» υπερεθνικών λογικών στα οποία δρουν αμφότεροι. Βρίσκεται στην ισχυρή προκατάληψη που αναφέραμε. Αν τα τεκμήρια φανερώνουν μια ριζική αναδιάταξη της Επανάστασης, μια ρήξη τόσο με την «δημοκρατική Επανάσταση» όσο και με την «Επανάσταση του εθνικού χριστιανισμού», τότε «η Επανάσταση του χριστιανικού έθνους» πρέπει να υποβαθμιστεί, να μεταλλαχθεί, ακόμη και να εξαφανιστεί, ώστε να μείνει αλώβητο το υποστηρικτικό δόγμα της νεωτερικής εθνικής ευρύτητας έναντι της παραδοσιακής εθνικής στενότητας, να μείνει αλώβητο το παράλογο ερμηνευτικό σχήμα του εμφυλίου, ανεξήγητη η δίωξη της Φιλικής Εταιρείας και …κομήτες οι κόμητες της Επανάστασης.

Για την παραδοσιακή και την νεωτερική ιστορία, όπως ο Καποδίστριας-αρνητής του Ξάνθου εμφανίζεται «ξαφνικά, απρόσμενα και αναπάντεχα» σε μια «ψηφοφορία» του 1827, έτσι (και χειρότερα) ο Ρώμας εμφανίζεται το 1824 και πάλι «στο νησί του» ως «αγγλόφιλος», είτε αυτό αποτελεί έπαινο, είτε μομφή. Όμως στο πολύτιμο Αρχείο του Ρώμα που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1901 από τον τότε Διευθυντή της Εθνικής Βιβλιοθήκης Δ. Καμπούρογλου, περιλαμβάνονται και δυο γράμματα του Ρώμα προς την σύζυγο του Frederick Adam (Ιούλιος και Οκτώβριος του 1823). Τα υπονοούμενα που περιέχονται, δείχνουν προσυνεννόηση σε φιλικό επίπεδο μεταξύ Ρώμα και Adam, πράγμα λογικό για τον τεκτονικό κόσμο και ενδεικτικό για τα όσα θα συμβούν τα δυο επόμενα χρόνια. Πώς βρίσκεται ο Ρώμας στην Βενετία; Αναγκάζεται να την εγκαταλείψει το φθινόπωρο του 1820, κατόπιν πιέσεων της Αγγλικής Διοίκησης που ελέγχει όσους βρίσκονται «in servizzio, e secretto corrispondente di Capodistria», δηλαδή τον Ρώμα, τον Μαρτινέγκο, τον Κολοκοτρώνη, τον Νικηταρά κ.α. Η βρετανική αντίδραση εκδηλώθηκε έντονη ένα χρόνο πριν, όταν ο Καποδίστριας επισκέφτηκε την Κέρκυρα. Τότε συναντήθηκε με πολλούς, μεταξύ αυτών και με τον Κολοκοτρώνη τον οποίο ειδοποίησε στην Ζάκυνθο ο Ρώμας, ύστερα από γράμμα που έλαβε από τον Αυγουστίνο Καποδίστρια. Η βρετανική αντίδραση στην δρομολογημένη Επανάσταση έχει ξεκινήσει από το τεκτονικό εκείνο τμήμα που συνεργάζεται με την Φιλική Εταιρεία. Συνεπώς, ο Ρώμας στο διάστημα 1821-24 βρίσκεται σε μια ιδιότυπη εξορία, η οποία τερματίζεται μετά από τεκτονικές διαπραγματεύσεις και συμφωνίες. Στο διάστημα αυτό ο Ρώμας συνεχίζει τις επαφές του με ποικίλους παράγοντες, μεταξύ των οποίων ο Π.Π. Γερμανός, ο μ. Ιγνάτιος και ο Καποδίστριας. Έχει ενημέρωση και ανάμειξη τόσο στο θέμα του Laybach, όσο και στο θέμα των Ελλήνων απεσταλμένων στο συνέδριο της Βερόνα.

Ο κόμης Διονύσιος Ρώμας σε νεανική ηλικία. Μινιατούρα στο αρχοντικό του Διονυσίου Αλεξ. Ρώμα

Ποιος είναι ο Διονύσιος Ρώμας; Η μακρινή καταγωγή του είναι από την Βενετία. Όπως μαρτυρά και το όνομα της οικογένειας, η καταγωγή των Ρώμα είναι ιταλική. Τι θα πει αυτό, όταν μάλιστα «Ιταλία» δεν υφίσταται; Μέλη της αριστοκρατικής οικογενείας των Regoli da Roma εγκαθίστανται στην Βενετία στον 14ο αιώνα, παίρνουν μέρος σε πολλούς Βενετο-τουρκικούς πολέμους και αποκτούν τιμάρια στην (βενετοκρατούμενη) Ζάκυνθο τον 16ο αιώνα. Δεν γνωρίζουμε το θρήσκευμα της οικογενείας, όμως ήδη τον 17οαιώνα καταγράφονται ως ορθόδοξοι. Ο Διονύσιος γεννιέται από τον Γεώργιο Κανδιάνο Ρώμα και την Διαμαντίνα Καπνίση. Σπουδάζει νομικά στην Πάδοβα, κληρονομεί τον τίτλο του κόμη και γίνεται πρόξενος της Βενετίας στην Πελοπόννησο, όπως ήταν και ο πατέρας του. Ο Γεώργιος Κανδιάνος φρόντισε τους κατατρεγμένους της Επανάστασης των Ορλώφ που κατέφυγαν στην Ζάκυνθο, το ίδιο έκανε ο Διονύσιος για τους Κλέφτες του Μωρηά, όταν τα Επτάνησα τυπικά ήταν κυρίαρχο κράτος, ουσιαστικά ασκούσαν φιλορωσική πολιτική. Η τεκτονική του ιδιότητα είναι άγνωστο πότε ξεκινά, με βάση όμως και το εκτεταμένο κύκλωμα που υπήρχε στα Επτάνησα, πιθανολογούμε ότι κατ’ αρχήν οφείλεται στον πατέρα του, στην συνέχεια στην Πάδοβα, όπου έδρευε η στοά της Βερόνα στην οποία ανήκε ο επτανησιακός τεκτονισμός. Προφανώς ο Διονύσιος ανήκε και στο Τάγμα των Ιπποτών του Αγ. Ιωάννη της Ιερουσαλήμ (ο πατέρας του ήταν επίτροπος του Παναγίου Τάφου). Το 1810 ο Ρώμας συνένωσε δυο τεκτονικές στοές της γαλλοκρατούμενης Κέρκυρας από τις οποίες το 1811 προέκυψε η (υπαγόμενη στην Μ. Ανατολή της Γαλλίας) Bienfaisance et Philogénie Réunies. Η «Αγαθοεργία» ήταν μια τακτική Σκωτική στοά της Κέρκυρας που (μέσω Πάδοβας) λειτουργούσε από το 1782 με διακοπές και από το 1806 επαναλειτούρησε με Σεβάσιμο τον Ρώμα. Συγχωνεύτηκε με την άτακτη «Φιλογένεια» που ήταν διάσπαρτη στα Επτάνησα και την Οθωμανική επικράτεια επειδή το όνομά της κολάκευε πολύ τους Γραικούς που έτσι δήλωναν «Φίλοι του Γένους». Αυτή είναι η εξήγηση που δίνει γραπτά ο Ρώμας στην επίσημη Αίτησή του προς την Γαληνοτάτη Μεγάλη Ανατολή της Γαλλίας, ζητώντας άδεια λειτουργίας (το έγγραφο βρήκε στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού και δημοσίευσε ο Ντ. Κονόμος). Προσθέτει μάλιστα, ότι αν το όνομα «Φιλογένεια» ενοχλούσε, ήταν πρόθυμος να το απαλείψει. Αυτό που δεν λέει, είναι πότε και πού ιδρύθηκε η Φιλογένεια. Μένει λοιπόν το ερωτηματικό της μυστικοεταιρικής ταυτότητας του Ρώμα σε τυπικό επίπεδο. Ο Π. Χιώτης αναφέρει συνάντηση του Δ. Ρώμα με τον Ρήγα και μύηση του πρώτου από τον δεύτερο. Το πλαίσιο είναι τελείως ασαφές, με πρώτη ματιά όμως δείχνει την ίδια αντίφαση με την μεταγενέστερη ένταξη του Ρώμα στην επανάσταση του Ξάνθου, με δεδομένο ότι και ο Ρήγας εμφανίζεται ως αυτόφωτος και όχι ετερόφωτος, σχετιζόμενος με τον Αλέξανδρο Ι. Υψηλάντη και άλλους Φαναριώτες. Αντίστοιχα με τον Ρήγα εμφανίζεται και ο Σκουφάς, ενώ τα μεταξύ Ορλωφικών και Ρήγα απουσιάζουν επίσης από την ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης.

Η πρώτη σημαντική προσπάθεια βιογράφησης του Ρώμα εκδόθηκε σχεδόν 150 χρόνια από την Επανάσταση. Το πλεονέκτημα της είναι η σωρεία πληροφοριών του Κονόμου για τις Μυστικές Εταιρείες. Παρά τον εύστοχο τίτλο του βιβλίου, το «Ελληνικό Έθνος» που περιγράφει ο Ζακύνθιος ιστορικός δεν ξεφεύγει από την παγιωμένη ιστορική αντίληψη για συγκρότηση του ελληνόγλωσσου Εθνικού κράτους.

Ποιος είναι ο «αγγλόφιλος» Ρώμας, ο «διαφορετικός» -για πολλούς- από τον Καποδίστρια, που αντιτίθεται στον «αγγλόφιλο» Μαυροκορδάτο; Όταν στα μέσα του 1823 ο Παπαφλέσσας προτείνει να ερωτηθούν ο κόντε Καποδίστριας και ο κόντε Ρώμας για το θέμα του μονάρχη που έπρεπε να αποστείλει η (τεκτονική) Ευρώπη στην Ελλάδα, ο Μαυροκορδάτος αντέτεινε «ο μεν κόντε Ρώμας δεν σημαίνει τίποτες, ο δε Καποδίστριας ευρίσκεται μακράν». Για να κρατήσει τα προσχήματα, ο Μαυροκορδάτος αναγκάστηκε να ξεχωρίσει τις δυο αρνήσεις του. Δυο χρόνια νωρίτερα, ο ίδιος έγραφε στον Δ. Υψηλάντη να παραιτηθεί από την διεκδίκηση της εξουσίας για κάποιον αξιότερο όπως ο Καποδίστριας. Μόλις ο Ρώμας έφτασε στην Ζάκυνθο, ο Μαυροκορδάτος του έγραψε: «Αν και ολίγον εγνωρίσθημεν εις την Ιταλίαν, νομίζω όμως, ότι δεν χρειάζεται πολύς καιρός δια να γνωρισθούν δυο ειλικρινείς καρδίαι». Όλοι υποκρίνονταν στην Επανάσταση, σημασία έχει η ερμηνεία της υποκριτικής τους τέχνης. «Ρωσόφιλοι, Αγγλόφιλοι, Γαλλόφιλοι» είναι ετικέτες που δεν προσδιορίζουν ικανοποιητικά τους επαναστατικούς στόχους. Το ότι άπαντες είναι τέκτονες και μέλη περισσοτέρων της μιας μυστικές εταιρείες θα μπορούσε να βοηθήσει, αλλά τα τεκμήρια συνήθως είναι ασαφή ή ανύπαρκτα. Η περίπτωση του Ρώμα προσφέρεται, επειδή τα τεκμήρια ένταξής του στις μυστικές εταιρείες είναι σαφέστερα και πολλαπλά, η δε δράση του είναι μακροχρόνια. Αξίζει να διαβάσει κάποιος τον πρόλογο του Δ. Καμπούρογλου για το πώς βρέθηκε στην Εθνική Βιβλιοθήκη το -θεωρούμενο ως απωλεσθέν- αρχείο του Ρώμα και ποια ανάμειξη είχε ο Φιλήμων. Το πρώτο ερώτημα είναι ποιο ποσοστό από το επίσημο αρχείο βρέθηκε και δημοσιοποιήθηκε το 1901 (μόλις 1500 σελίδες). Το άλλο ζήτημα είναι το τεκτονικό. Ακόμα κι αν είχαμε το συνολικό αρχειακό υλικό, από αυτό θα απουσίαζε το απόρρητο και το τεκτονικό τμήμα του. Ο ρόλος του Ι. Φιλήμονα είναι καίριος για την ιστορία του 1821. Το αρχείο του παραμένει αναξιοποίητο και τα εκδοθέντα έργα του παραμένουν απρόσιτα, παρατημένα στην πρώτη, δύσχρηστη μορφή τους.

Η πρώτη Πανεπιστημιακή Διατριβή για τον Ρώμα κατατέθηκε σχεδόν 160 χρόνια από τον θάνατό του. Η «Εθνική συγκρότηση» ήταν το πλαίσιο της νεωτερικής Εθνικής Επανάστασης στο οποίο χώρεσε η Επιτροπή Ζακύνθου και ο Ρώμας. Ωστόσο, νέο αρχειακό υλικό έχει αναδειχθεί, που ίσως αποκαλύψει νέες, άγνωστες πτυχές.

4. Γοβέρνο Μιλιτάρε – Δημοκρατία – Μοναρχία – Συνταγματισμός

Σε γράμμα του Μουστοξύδη (Τορίνο) προς τον Ρώμα (Βενετία) τον Ιούνιο του 1823 αναφέρεται: «Ο Παρατηρητής αρχίζει πάλιν να μας ψάλλη τον επικήδειον. Ελπίζω εις τους βραχίονάς μας και εις τον Θεόν. Η στρατιωτική Δικτατορία του Πετρόμπεη δυνατόν να γίνη σωτηρίας θεμέλιον, το δε σάβανον, το οποίον θέλουν να μας περιβάλουν, θέλει μεταβληθή εις θριάμβου πορφύραν». Στο πρωτότυπο η στρατιωτική δικτατορία λέγεται «Dittatura militare», όχι Governo Militare, όπως συνήθως αναφερόταν στο εσωτερικό της Επανάστασης. Είναι αμφίβολο, αλλά όχι αδύνατο, με αυτή την έκφραση να εννοείται μια επερχόμενη δικτατορία. Την στιγμή εκείνη ο Πετρόμπεης είναι πρόεδρος της κυβέρνησης και το διοικητικό σχήμα της πρώτης Επιδαύρου παραμένει. Μια Βουλή με περίπου 50 μέλη και μια Κυβέρνηση με 7 υπουργούς. Η προσπάθεια του Μαυροκορδάτου να αναδειχθεί πρόεδρος της Βουλής βρίσκεται σε εξέλιξη. Με δεδομένο τον τελείως ανώμαλο τρόπο εκκίνησης της Επανάστασης [ο αρχηγός είχε εγκλωβιστεί στην Βλαχία] η Φιλική Εταιρεία δήλωνε την προτίμησή της στην στρατιωτική Κυβέρνηση, όσο θα διαρκούσε ο αγώνας, δηλαδή ένα μόνον κυβερνητικό όργανο με μονοπρόσωπη -ουσιαστικά- εξουσία. Στην θέση αυτή δεν τοποθετήθηκε ο Δημ. Υψηλάντης, αφού δεν υποστηρίχτηκε ούτε από την παραδοσιακή πλευρά. Στη συνέχεια η Επανάσταση της Πελοποννήσου διαφημίστηκε από την νεωτερική πλευρά ως «ανεξάρτητη» εκείνης του Αλ. Υψηλάντη. Θέλοντας και την πίτα ολόκληρη και τον σκύλο χορτάτο, από την μια έλεγε πως η Επανάσταση του Υψηλάντη ήταν νεωτερική, άρα καλώς την αποδοκίμαζε η χριστιανική Ευρώπη, από την άλλη υποστήριζε φανερά την δημοκρατία, κατέτρεχε τα ηγετικά στελέχη της Φιλικής και τα σύμβολά της. Η παραδοσιακή πλευρά ήταν στριμωγμένη· όχι σε κάποιες σκόπιμες αμφισημίες του Αλ. Υψηλάντη, αλλά στην σύντομη κατάρρευσή του και στην απουσία της πολυδιαφημισμένης ρωσικής επέμβασης που είχε διαδοθεί ως μέγα και αναγκαίο ψέμα, με δεδομένη την έλλειψη στρατού και συσπείρωσης στην αρχή του αγώνα. Στο 1822 υπήρχε μια σχετική ηρεμία στα πολιτικά πράγματα, όμως μετά τον Δράμαλη η νεωτερική πλευρά που είχε δείξει ήδη τα δόντια της, άρχισε να σκληραίνει την στάση της. Μετά την ενδυνάμωση του ρόλου της Βουλής στο Άστρος, η πλευρά του Κολοκοτρώνη επικαλούμενη την δικαιοδοσία της Φιλικής Εταιρείας απειλούσε να ανατρέψει το μοντέλο διακυβέρνησης και να επιβάλλει το γοβέρνο μιλιτάρε. Η εξέλιξη ήταν αντίστροφη. Το πραξικόπημα του Κρανιδίου ανέτρεψε τις αποφάσεις της Β΄ Εθνοσυνέλευσης. Ακολούθησε η σύγκρουση του 1824. Το 1825, λίγο μετά την υπογραφή του β΄ δανείου, το Λονδίνο πίεζε να εκτελεστούν άνευ δίκης οι φυλακισμένοι της Ύδρας και να παραταθεί η διακυβέρνηση του Κουντουριώτη. Όμως τον Ιούνιο-Ιούλιο υπεγράφη η αίτηση προστασίας και στα τέλη Σεπτεμβρίου ο Κουντουριώτης προκήρυξε Εθνική Συνέλευση για τα τέλη Δεκεμβρίου. Η Ε.Ζ. είχε ήδη επικοινωνήσει με τον Κουντουριώτη, αλλά δεν γνωρίζουμε τα σημαντικότερα θέματα που θα του έλεγαν, επειδή τον ειδοποιούσαν ότι άνθρωπος δικός τους ερχόταν να τον συναντήσει. Αυτό που γνωρίζουμε είναι το γράμμα της 4/10/1825 των Ορλάνδου και Λουριώτη από το Λονδίνο στο οποίο γράφουν προς τον Κουντουριώτη ότι εξέθεσαν στον Κάνινγκ το περιεχόμενο των διαταγών που έλαβαν (από τον Κουντουριώτη), δηλαδή «την ανάγκη στην οποία βρίσκεται η Ελλάδα να τερματίσει το δημοκρατικό πολίτευμα και να το αντικαταστήσει με το μοναρχικό (faire cesser le Gouvernement démocratique, et de lui substituer par le Gouvernement monarchique)».

Η Συνέλευση θα αρχίσει το 1826, λίγες μέρες πριν την έξοδο του Μεσολογγίου και θα διαλυθεί σύντομα. Οι κυριότερες αποφάσεις της: Αναγνωρίζονται τα δάνεια του Λονδίνου, εκλέγεται Επιτροπή 13 μελών για να διαπραγματευτεί μέσω του Stratford Canning, βρετανού πρέσβη στην Κων/πολη τον συμβιβασμό με την Πύλη, στερούνται τα πολιτικά δικαιώματα του διαμαρτυρόμενου Δ. Υψηλάντη. Η ίδια Επιτροπή αποφασίζεται να παύσει την εν Λονδίνω Επιτροπή του δανείου, να την αντικαταστήσει, να υποβάλλει έκθεση ελέγχου των λογαριασμών της και να προκηρύξει την συνέχεια της Συνέλευσης τον Σεπτέμβριο του 1826. Τέλος η Συνέλευση ανακηρύσσει Επιτροπή 11 μελών με την επωνυμία «Προσωρινή Διοίκησις της Ελλάδος«, η οποία θα εκδίδει θεσπίσματα με ισχύ νόμων, υποχρεωτικών για όλο το Ελληνικό Έθνος. Καλεί μάλιστα τον Γ. Κουντουριώτη να δεχθεί να γίνει μέλος της, γνωρίζοντας ότι ο Κουντουριώτης, που δεν υπέγραψε την Αίτηση προστασίας θα αρνηθεί εξίσου ευγενικά.

Βουλευτικό και Εκτελεστικό καταργούνται. Για να διασκεδαστούν οι εντυπώσεις (σε σχέση με την πρώτη Επίδαυρο) η Συνέλευση κάνει λόγο για προσωρινή κατάσταση και για παράδοση της εξουσίας σε «δυο Επιτροπές». Όμως οι δεκατρείς δεν έχουν κάποια εξουσία. Η Διοίκηση ασκείται πλέον από την 11μελή Επιτροπή με Πρόεδρο τον Α. Ζαΐμη. Όλοι κατανοούν το νόημα της αλλαγής, αλλά οι διαφωνούντες σιωπούν. Ο Κ. Δεληγιάννης (που γράφει υπό μεγάλη φόρτιση την δεκαετία του 1850) αν και βλέπει το αποτέλεσμα ως ήττα και του Κολοκοτρώνη και του Υψηλάντη, επιχαίρει για την εξέλιξη, δεχόμενος ότι η νεοσυστηθείσα κυβέρνηση έχει εξουσία δικτατορική. Αντί της στρατιωτικής δικτατορίας (γοβέρνο μιλιτάρε) εφαρμοζόταν από τον Ζαΐμη η καλυμμένη πολιτική δικτατορία, μέχρι να επιτευχθεί η επιθυμητή λύση που θα διασφάλιζε το πολιτικό μέλλον της Επανάστασης. Βασική απόφαση που λαμβάνεται με καταλύτη τον Ζαΐμη, είναι η αρχιστατηγία του Καραϊσκάκη στην Ρούμελη, την οποία ο Μαυροκορδάτος θα προσπαθήσει να τορπιλίσει. Η Γ’ Εθνοσυνέλευση απηχεί το πνεύμα του Καποδίστρια, ο οποίος το 1819 ζητούσε εγγράφως η Επανάσταση να γίνει στο πνεύμα της χριστιανικής αδελφοσύνης, απαραίτητης προϋπόθεσης για την εφαρμογή των φιλελεύθερων ιδεών. Η πολιτική που υπηρετούσε ήταν η δημιουργία νέων αυτόνομων χριστιανικών νησίδων εντός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας (μετά την Μολδαβία, την Βλαχία και τις βραχύβιες περιοχές Σερβίας και Επτανήσων) οι οποίες σε κατάλληλο χρόνο θα συνενώνονταν και θα υποκαθιστούσαν την Οθωμανική επικράτεια στο ευρωπαϊκό τουλάχιστον τμήμα της.

Παρά τα όσα νομίζονται, τα δάνεια αναγνωρίστηκαν και από τον Καποδίστρια, ο οποίος όχι μόνον δεν διερεύνησε την χρήση τους, αλλά περιέλαβε στο διοικητικό σχήμα τους πρωταγωνιστές τους και τους ανήκοντες στην παράταξη της Αθηνάς, επιδιώκοντας μέσα από κλίμα συναίνεσης και το δάνειο τριμερούς εγγύησης από τις δυτικές Τράπεζες (με βάση την Ιουλιανή Συνθήκη του 1827). Το δάνειο δεν θα πραγματοποιηθεί ως και την δολοφονία του. Δηλαδή και σ’ αυτό το μείζον θέμα υπάρχει ταύτιση πολιτικής μεταξύ Ρώμα – Καποδίστρια που -εναλλακτικά- προσπάθησαν να εξασφαλίσουν ένα μεγάλο δάνειο από την Ελβετία. Ο λογιστικός-διαχειριστικός έλεγχος των δυο δανείων θα γίνει επί Όθωνα. Η αναγνώριση των δανείων έγινε μονόδρομος για την Φιλική Εταιρεία, από την στιγμή που δεν κατάφερε να τα σταματήσει πριν συναφθούν. Η εμφάνιση του Βαρβάκη το 1824 προκάλεσε την σφοδρή αντίδραση του Λονδίνου, με αποτέλεσμα ο Βαρβάκης να αρκεστεί σε εισφορές ανθρωπιστικού χαρακτήρα και να τελευτήσει στην Ζάκυνθο τον Ιανουάριο του 1825. Με τον Βαρβάκη εγκαινιάζεται η περιθωριοποίηση των εύπορων Φιλικών στο αποπολιτικοποιημένο πλαίσιο των «εθνικών ευεργετών». Ο Ρώμας θα ενταχθεί -ως ένα βαθμό- στο ίδιο πλαίσιο, ως η ευγενική ψυχή που στέγαζε άστεγους, τάιζε πεινασμένους, συνέδραμε χήρες-ορφανά και εξαγόραζε αιχμαλώτους. Η ιστορία δείχνει και τις λοιπές πράξεις του και το υπόβαθρο των Φίλων του Γένους ή Φίλων των Μουσών που οργάνωσαν την Επανάσταση. Έτσι αποκαθίσταται η «εθνική ευεργεσία» στο πραγματικό, υπερεθνικό της πλαίσιο απ’ όπου πήγαζε και η συνολική δράση του Ρώμα.

Ο Θ. Νέγρης, ήδη πριν την Α΄ Εθνοσυνέλευση προβλέπει την Συνταγματική Μοναρχία και την αναζήτηση του βασιλιά της Ελλάδος στην Χριστιανική Ευρώπη

Στο σωζόμενο αρχείο του Ρώμα υπάρχουν πολλές εκθέσεις από τον επαναστατημένο χώρο και το εξωτερικό. Σε μια αντινεγρομαυροκορδατική έκθεση τον Οκτώβριο του 1824 [που δεν υπαινίσσεται χρηματισμό βουλευτών] αναφέρεται: «Ότι εκ του απροσαρμόστου πολιτεύματος εγεννήθησαν τα σημερινά κακά, τούτο είναι ηλίου φανερότερον». Η έκθεση αυτή κατακεραυνώνει την «κατ’ επιφάνεια, εις το χαρτί γραμμένη Δημοκρατία« και υποστηρίζει την Συνταγματική Μοναρχία. Η πλευρά του Ρώμα δεν είχε ανάγκη να ακούσει παρόμοιες απόψεις. Όμως το μοναρχικό πολίτευμα ήταν δεδομένο και για τους υποστηρικτές της νεωτερικότητας, όταν μάλιστα οι υψηλόβαθμοι τέκτονες ήξεραν ότι οι βασιλείς ορίζονταν από το ανώτατο τεκτονικό ιερατείο. Η αποστολή των Ορλάνδου-Λουριώτη το 1823 για το δάνειο είχε και αυτή την παράμετρο. Ο βιαστικός Νέγρης το έχει καταθέσει γραπτά από το 1821. Η αβασίλευτη δημοκρατία για άλλους ήταν το δόλωμα, για άλλους η πίστη στην νέα δικαιοσύνη. Οι αποφάσεις της Επιδαύρου το 1826 προαναγγέλλουν την συγκεντρωτική εξουσία που η Φιλική Εταιρεία επιθυμεί. Γνωρίζει ότι με την εξαγορά ενός τμήματος της επίσημης λαϊκής αντιπροσώπευσης η αντίπαλη πλευρά πέτυχε να την περιθωριοποιήσει. Είναι μόνον αυτός ο λόγος; Μάλλον όχι, γιατί οι στόχοι είναι μακροπρόθεσμοι και η παραδοσιακή πλευρά δεν έδειξε να απαντά εν θερμώ, παρά μόνον για να ανατρέψει το ύψιστο διακύβευμα στον κρίσιμο χρόνο. Όσα θα γίνουν στις αρχές του 1827 (ανάθεση της εξουσίας σε μονοπρόσωπη κυβέρνηση) και στις αρχές του 1828 (άφιξη Καποδίστρια, κατάργηση της Βουλής, εκλογή πληρεξουσίων για την Δ΄ Εθνοσυνέλευση) δείχνουν προς την ίδια κατεύθυνση. Ιδιαίτερα η προετοιμασία για την Εθνοσυνέλευση του Άργους έδειξε με ακρίβεια την άποψη της παράδοσης για την λαϊκή ψήφο που εκβιάζεται, εξαγοράζεται και υφαρπάζεται από μια λαϊκή τάξη χωρίς ατομική περιουσία. Από όσα έγιναν και επί αντιβασιλείας Όθωνα, φαίνεται πιθανό ότι η ύπαρξη της Βουλής δεν ήταν δογματικό, αλλά τρέχον πρόβλημα. Αυτό που μάλλον ήθελε να κατοχυρώσει η πλευρά του Φοίνικα ήταν η σχέση κράτους-πίστης (Εκκλησίας) και ο ορισμός του Έλληνα υπηκόου στο δρομολογημένο πλέον (;) έθνος-κράτος. Είδαμε και την προτίμηση του Κουντουριώτη για το μοναρχικό πολίτευμα. Παρά το ότι η προσωπική του φιλοδοξία για την θέση του μονάρχη φαίνεται να είναι παρούσα, η πλήρης ερμηνεία της κίνησής του παραμένει ανοιχτό ζήτημα.

Δεν γνωρίζουμε αν το 1824 υπήρξε και κάποια μυστική συμφωνία σε τεκτονικό επίπεδο για δικτατορική κυβέρνηση και ποιο μπορεί να ήταν το αντίβαρό της. Η τριανδρία Ζαΐμη-Κολοκοτρώνη-Μιαούλη προετοίμασε το έδαφος, η δικτατορία των 11 είχε πρόσκαιρο χαρακτήρα μέχρι την ανάδειξη του Καποδίστρια, στην οποία η εγχώρια νεωτερικότητα είχε αντίδραση που την περιόριζε η ανάδειξη Church-Cochrane, ο εγκλωβισμός του Κουντουριώτη και η αδυναμία σύμπραξης Ζαΐμη-Κουντουριώτη. Το «οριστικό» Πολίτευμα που ψηφίστηκε αμέσως μετά, είχε τελείως αντίθετη κατεύθυνση (θεμελίωνε την λαϊκή κυριαρχία) και η κατάργησή του (που ήταν το πρώτο μέλημα του Καποδίστρια) έγινε αποδεκτή από την νεωτερική πλευρά. Αργότερα η νεωτερικότητα είπε ότι δεν αντέδρασε, επειδή το Σύνταγμα ήταν αντίθετο και με την Συνθήκη του Λονδίνου. Όταν όμως το ψήφιζε, είχε ήδη επιλεγεί ο Καποδίστριας και ήξερε καλά ποια ήταν τα όρια της διεθνούς τριμερούς εγγύησης που πατούσε στο πρωτόκολλο της Αγ. Πετρούπολης. Πότε «άλλαξε γνώμη» η νεωτερικότητα ως προς τον Καποδίστρια; Το πρόσχημα της συνταγματικότητας έναντι της «τυραννίας» χρησιμοποιήθηκε, όταν δόθηκε η τεκτονική εντολή προς την εγχώρια Αθηνά να ανατραπεί ο Καποδιστριακός Φοίνικας. Τότε ξέσπασε η συντονισμένη και λυσσαλέα επίθεση που κλιμακώθηκε από τα τερατώδη ψέματα μέχρι τις σφαίρες. Δεν γνωρίζουμε τις ακριβείς αιτίες. Οι πράξεις που φαίνεται ότι ερέθισαν ιδιαίτερα την Αθηνά ήταν το σύμβολο του κράτους που αποτυπώθηκε και στο νόμισμα του Φοίνικα (1829) και η  παραίτηση του επιλεγμένου μονάρχη Leopold Sax-Coburg πριν αυτός αναλάβει (1830).

5. Ρώμας, Ιερά Συμμαχία και Φιλική Εταιρεία

Στο κείμενο της αναβολής των εργασιών της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης (16/4/1826) αναφέρεται: «Οι Πληρεξούσιοι … προσφέρουν εν πρώτοις εις τον Ύψιστον μεθ’ όλης της ταπεινότητος και ευλαβείας την οφειλομένην ειλικρινή ευγνωμοσύνην του πιστεύοντος και ελπίζοντος εις αυτόν ελληνικού λαού, τον οποίον αν και άφησε να πέση εις πειρασμούς, κρίμασιν οις αυτός οίδε, δεν εγκατέλειψεν όμως ουδέ στιγμήν εις τον μακρύν τούτον και πολυώδυνον αγώνα, αλλά τον επεσκέφθη εξ ύψους, και εθαυμάτωσεν εις αυτόν την Θείαν του δύναμιν εις δόξαν του αγίου ονόματος αυτού.» Στη συνέχεια αφήνεται να εννοηθεί ότι η Επανάσταση δεν επιδιώκει την ανατροπή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και γίνεται λόγος για τους Σεβαστούς Βασιλείς της Χριστιανοσύνης, οι οποίοι θα έπρεπε εξ αρχής να είχαν βοηθήσει τους Έλληνες, επειδή «ο λαός ούτος έλαβεν εις χείρας τα όπλα όχι δια να θεμελιώση την ύπαρξίν του εις δημαγωγικάς βάσεις τας οποίας δεν αποδέχεται η βασιλευομένη Ευρώπη…«, αλλά επειδή «ζητεί την δόξαν και την λαμπρότητα της του Χριστού Εκκλησίας, η οποία μετά του Ιερού αυτής Κλήρου κατεδιώκετο και κατεφρονείτο«. Η δήλωση περί μη υποκατάστασης της Οθωμανικής εξουσίας προλέγει τον τερματισμό του ρωσοτουρκικού πολέμου το 1829 και δείχνει μάλλον το σημείο συμφωνίας του διεθνούς τεκτονισμού. Προφανώς σ’ αυτήν στηρίζονται τα υπόλοιπα ενδιαφέροντα στοιχεία. Με σαφήνεια εγκαλείται η Ιερά Συμμαχία επειδή δεν επενέβη υπέρ μιας Επανάστασης η οποία είχε σαφέστατο χριστιανικό χαρακτήρα. Γιατί; Υφίσταται ακόμα Ιερά Συμμαχία το 1826; Γιατί η Συνθήκη αυτή έχει ημερομηνία έναρξης και όχι λήξης; Και τι ήταν τέλος πάντων αυτή η Επανάσταση; Ο Υψηλάντης το 21 μίλησε μεν για έγερση κατά μίμηση των λαών της Ευρώπης, αλλά έβαλε στο κέντρο του ξεσηκωμού τον Τίμιο και Ζωοποιό Σταυρό και ταύτισε τους Έλληνες με τους Χριστιανούς Ορθόδοξους, όχι μόνον στα λόγια, αλλά στα έργα. Συνεπώς, το «χριστιανικό» επιχείρημα της πλευράς Μαυροκορδάτου-Νέγρη ότι ο «νεωτερικός» Φοίνικας και ο Υψηλάντης ενεργοποίησαν τα χριστιανικά ανακλαστικά της δυτικής Ευρώπης είναι προσχηματικό, όπως προσχηματικές ήταν και οι όποιες νεωτερικές αναφορές του Υψηλάντη. Ως προς τον υποτιθέμενο κατατρεγμό της Ιεράς Συμμαχίας υπάρχει και το εξής θέμα. Η Ιερά Συμμαχία συμπεριελάμβανε την Μ. Βρετανία; Αν όχι, γιατί αυτή δεν συμπαρίσταται στην Επανάσταση από την αρχή; Σύμφωνα με τα λεγόμενα Βρετανών και Γάλλων η σύσταση των Επιτροπών τους έγινε πάνω στην βάση της χριστιανικής αλληλεγγύης. Οι πράξεις έδειξαν το αντίθετο κυρίως για την Μ. Βρετανία και η Ιστορία σε γενικές γραμές δεν καταγράφει την αντίφαση.

Επί 2 αιώνες όλοι ερίζουν για τον χαρακτήρα της Επανάστασης. Ουδέποτε τέθηκαν σε σύγκριση το τι λέει η Επανάσταση κάθε στιγμή και τι απαντούν τα τέσσερα ανακτοβούλια, των οποίων οι ηγέτες είναι ταυτόχρονα και ηγετικά στελέχη του τεκτονισμού. Για παράδειγμα: Α) Αποτελεί η Ρωσία το μόνο ουσιαστικό μέλος της Ιεράς Συμμαχίας; Στην δική της απουσία το 1821 δεν αναφέρεται ο «κατατρεγμός» της Επανάστασης; Β) Σε ποια Επανάσταση αντιδρά η Μ. Βρετανία από το 1820 καταδιώκοντας τον Ρώμα, σε ποια Επανάσταση είναι ανεπίσημα εχθρική αλλά διπρόσωπη το 1821-22 και σε ποια είναι ανεπίσημα φιλική αλλά διπρόσωπη το 1823-25; Γ) Το κείμενο της Γ’ Εθνοσυνέλευσης έχει την υπογραφή του προέδρου της Π. Νοταρά, αλλά αυτό είναι το τυπικό μέρος. Πόσο ειλικρινά και υπό ποια ιδιότητα ο Ρώμας και η Ε.Ζ. σ’ ένα τόσο κρίσιμο κείμενο διεθνούς ακροατηρίου υπενθυμίζουν -ουσιαστικά- τον στόχο της Επανάστασης και τους υποστηρικτές της το 1826; Ένας διάλογος του Πάνου Κολοκοτρώνη το 1823 με τους αντίπαλους Λόντο και επίσκοπο Βρεσθένης Θεοδώρητο εκφράζει την ίδια απορία. Και η «απορία» αυτή διατυπώνεται την στιγμή που ξεκινούσαν για το Λονδίνο οι Έλληνες απεσταλμένοι για να υπογράψουν ένα δάνειο που δεν ζητήθηκε από την Επανάσταση.

Πάνος: Κύριοι, παρακαλώ να μοι ειπήτε· εστάθη προ της κατά των Τούρκων επαναστάσεώς μας Εταιρεία, δι’ ης και ενεργήθη η επανάστασίς μας;

επ. Θεοδώρητος: Μάλιστα, τέκνον μου, μάλιστα

Πάνος: Αυτή η Εταιρεία είχεν Αρχηγόν;

Λόντος: Μάλιστα.

Πάνος: Ποιος ήτον αυτός ο Αρχηγός;

Λόντος: ο πρίγκηψ Αλ. Υψηλάντης

Πάνος: Αν αποβή ή καλώς ή κακώς ο παρών ιερός αγών του Γένους, εις ποίον θα αποδοθή το τοιούτον; Εις την οικογένειαν του πρίγκιπος Α. Υψηλάντη, ή εις άλλον τινα θα αποδοθή το τοιούτον;

Λόντος: Βέβαια, εις την οικογένειαν του Υψηλάντη

Στη συνέχεια ο Π. Κολοκοτρώνης παραλληλίζει τον Υψηλάντη που «ετραβήχθη από τας κοινάς υποθέσεις του Γένους» με τον γενικώς αποδοκιμαζόμενο Μαυροκορδάτο και ρωτά γιατί δεν κάνει ο δεύτερος ό,τι και ο πρώτος. Το 1823 δεν είναι σαφές υπέρ ποιου πρέπει να αποσυρθεί ο Μαυροκορδάτος. Το 1825 όμως η κατάσταση είναι τραγική. Έχει μεσολαβήσει ο εμφύλιος (με την δολοφονία και του Πάνου Κολοκοτρώνη), η καταστροφή της Κάσου, η καταστροφή των Ψαρών, και η αποβίβαση του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο. Υπό την διοίκηση του βαθύπλουτου πλοιοκτήτη, του Υδραίου Κουντουριώτη η Επανάσταση έχει υποστεί τις μεγαλύτερες ναυτικές ήττες, πράγμα που είχε προβλέψει με ακρίβεια ο βρετανικός παράγων που οργάνωσε το πραξικόπημα του Κρανιδίου και μετέφερε την σύγκρουση στην «ακριβή» θάλασσα. Ενώ ο Ιμπραήμ αποβιβάζεται, 26 οπλαρχηγοί ζητούν να αποσυρθεί ο Μαυροκορδάτος από τα κοινά. Μεταξύ αυτών και κάποιοι που συνεργάστηκαν μαζί του. Ο Μαυροκορδάτος γνωρίζει όχι μόνον από εξωτερική ενημέρωση, αλλά και από την εμπειρία του προς τα πού επιστρέφει η κατάσταση την οποία βίασε. Μόνον ο ίδιος και ο στενός του κύκλος αντιδρά ολοκληρωτικά σε όσα διευθύνει ο Ρώμας.

Ποιος είναι λοιπόν ο -κοινώς αποδεκτός- διαμεσολαβητής Ρώμας; Τι αξίωμα έχει στην Επανάσταση και από πού αντλεί το κύρος του; Σύμφωνα με τον Φιλήμονα, μυήθηκε στην Φιλική το 1819, μετά και τους Θ. και Π. Κολοκοτρώνη, ενώ στον κατάλογο Σέκερη-Ξάνθου δεν υπάρχει. Θα μπορούσε ο κατάλογος αυτός να τον περιέχει; Ας δούμε τι γράφει ο Ρώμας στον Κολοκοτρώνη λίγο πριν εμφανιστεί η Αίτηση αποκλειστικής Προστασίας προς την Αγγλία.

Ρώμας προς Κολοκοτρώνη (1825, μόλις μαθαίνει ότι αποφυλακίζεται): «Αχ, αδελφέ! πόσα έπραξα, πόσα εσυμβούλευσα, πόσα ακαταπαύστως εβοήθησα, αλλά όλα ματαίως· ήλθε το πράγμα εις τέτοιαν κατάστασιν, ώστε οπού εκινδύνευσε τέλος πάντων να εξαλειφθώσιν οκτώ χρόνων προετοιμασίαι, και, σχεδόν ειπέτε, θυσίας αναριθμήτους και θριάμβους των ανδρείων των Ελλήνων.»

Διασταύρωση Διονυσίου Ρώμα και Κολοκοτρώνη στην Ζάκυνθο. Θα μπορούσε να είναι ένα από τα ιστορικότερα σταυροδρόμια, αλλά όχι… Η κεντρική οδός Δ. Ρώμα στην Ζάκυνθο αναφέρεται στον τρισεγγονό του κόντε Ρώμα, τον λογοτέχνη και πολιτικό Διονύσιο (1906-1981)

Ο Ρώμας εδώ μιλάει περισσότερο ελεύθερα, χρησιμοποιεί πρώτο πρόσωπο και εκφράζεται ως αρχηγός ή μέλος μιας αρχηγικής ομάδας. Αναθέτει στον Κολοκοτρώνη από κοινού με τον Μιαούλη τις τύχες του Έθνους. Όμως ο Ρώμας μιλάει και σ’ έναν φίλο τον οποίο γνωρίζει, περιέθαλψε και αγαπά τουλάχιστον από το 1806, όταν ο γαλλικός τεκτονισμός του Ναπολέοντα έγινε αιτία να χαλαστούν οι Κλέφτες του Μωρηά. Η εκχώρηση των Επτανήσων από τον τσάρο Αλέξανδρο Α΄ στον Ναπολέοντα το 1807 σηματοδότησε την γαλλορωσική «συνεργασία» πάνω στο ελληνικό σχέδιο, κάτω από την ομπρέλα του γαλλικού τεκτονισμού. Ο Ρώμας θα ενταχθεί σ’ αυτόν και θα φτάσει ως το Παρίσι το 1811, τον καιρό της παντοδυναμίας του Ναπολέοντα. Όμως η συντριβή του τον επόμενο χρόνο στην Ρωσία θέτει τον Ναπολέοντα εκτός του παιχνιδιού και αναδιατάσσει τις ελληνικές δυνάμεις που αδρανοποιήθηκαν το 1807.  Τα «οκτώ χρόνια προετοιμασίας» παραπέμπουν στο 1813. Τότε ιδρύεται στην Αθήνα η αγγλόφιλη «Φιλόμουσος Εταιρεία». Σήμα της είναι η κουκουβάγια και φορέας που την καλύπτει είναι η στοά «Αθηνά». Την ίδια χρονιά συνεδριάζει το «Εμπορικό Ελληνικό Σύστημα Κωνσταντινουπόλεως«. Ονομάζεται επίσης «Φιλογενές και Γενναίο Σύστημα των Ελληνορωμαίων«. Δεν γνωρίζουμε τις αποφάσεις του, αλλά έχουμε το στίγμα του από την έκδοση της Εμπορικής Εγκυκλοπαίδειας με την ονομασία «Ερμής ο Κερδώος». Η Εγκυκλοπαίδεια εκδίδεται στην Βενετία το 1815, στο Τυπογραφείο της Ελληνικής Αναγέννησης του Ηπειρώτη Νικολάου Γλυκύ (17ος αιώνας). Στον πρόλογο τονίζεται ότι το εμπόριο είναι το μέσον που μεταχειρίζεται η θεία Πρόνοια για να ανορθώσει το Έθνος και να προσκαλέσει τις Μούσες στον πατρώο τους Ελικώνα. Στην έκδοση δεσπόζει ο Φοίνικας των Ελλήνων, η «Ανορθουμένη Ελλάς«. Το 1815 ο Ρώμας ιδρύει στην Ζάκυνθο την Εταιρεία «Φοίνιξ Αναγεννώμενος» (Fenice Risorta), ως «Σκωτική Στοά του Αγίου Ιωάννη της Ιερουσαλήμ». Ένα χρόνο πριν ιδρύεται η Φιλική Εταιρεία της οποίας προκάλυμμα είναι η Φιλόμουσος Εταιρεία των Αθηνών υπό την προστασία του τσάρου Αλέξανδρου. Ως ίδρυση θεωρούμε την πανηγυρική συνάντηση των εταιριστών στην Βιέννη, στο περιθώριο του Συνεδρίου. Ακολουθεί ο φανερός έρανος του Καποδίστρια στο Συνέδριο υπέρ της Εταιρείας των Φίλων των Μουσών. Σύντομα η Εταιρεία στην Βιέννη αυτονομείται λειτουργικά από την Αθήνα και μεταφέρεται στο Μόναχο. Η ιστορία δεν μπορεί να παρουσιάζει ανεξήγητα πηδήματα. Μετά τον Ρήγα και ως το 1814 δεν καταγράφεται επαναστατική σιωπή. Πρόσθετα στοιχεία μας ωθούν να εξετάσουμε αν η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας εσωτερικά ταυτίζεται με την επαναδραστηριοποίηση του επτανησιακού επαναστατικού φορέα που έπαψε να λειτουργεί σε διεθνές τεκτονικό επίπεδο το 1807.

Ο Φοίνικας θα εμφανιστεί το 1821. Σώζονται οι περιγραφές της Σημαίας, οι προκηρύξεις του Αλέξανδρου Υψηλάντη, τα έγγραφα η σφραγίδα του Δημητρίου Υψηλάντη. Οι εξελίξεις στην Μολδοβλαχία και ο εναντίον του εσωτερικός πόλεμος από την ομάδα της Αθηνάς θα τον εξαφανίσουν. Επανεμφανίζεται αχνά με τον Ρώμα και την Ε.Ζ. το 1825 και καθαρά με τον Καποδίστρια το 1829.

Η προτομή του Δ. δε Ρώμα στην Ζάκυνθο, έξω από το κτίριο της Νομαρχίας (νυν Περιφέρειας) αποτελεί την ανάμνηση σε τοπικό επίπεδο.

Την πτώση του Καποδίστρια ακολουθεί περίοδος ανάλογη με του 1824. Με την έλευση του βασιλέα -άνευ εξουσίας- Όθωνα και τους διωγμούς της αντιβασιλείας προς τους καποδιστριακούς έχουμε ένα αξιοσημείωτο γεγονός. Ο Διονύσιος Ρώμας (που είχε σιγήσει επί Καποδίστρια) επανενεργοποιείται. Μάλιστα έρχεται για πρώτη φορά στον χώρο που επαναστάτησε και έχει συγκροτήσει κράτος. Στο κατηγορητήριο της δίκης Κολοκοτρώνη-Πλαπούτα ο δημόσιος κατήγορος, Επίτροπος της Επικρατείας Edward Masson γράφει: «Κατά τον Αύγουστον του αυτού έτους [1833] ο κόμης Διονύσιος Ρώμας εκ Ζακύνθου αναχωρών από Ναυπλίαν, μετέβη εις Άργος, Τριπολιτσάν κτλ. έκαμεν εις έκαστον των τόπων αυτών μυστικάς συνεδριάσεις, των οποίων ο σκοπός ήτον η κατάργησις των δυο μελών της Υψ. Αντιβασιλείας, ήγουν η κατάργησις του καθεστώτος πολιτεύματος, δια μέσου παρακλήσεως προς άλλην ξένην Δύναμιν[Ρωσία]. Ο ειρημένος κόμης Ρώμας εκοινοποίησε το ειρημένον εγκληματικόν σχέδιον εις τον ειρημένον Δημήτριον Πλαπούταν εις Άργος, και εις τον ειρημένον Θεόδωρον Κολοκοτρώνην εις Τριπολιτσάν· οι δε ειρημένοι Δ. Πλαπούτας και Θ. Κολοκοτρώνης όχι μόνον δεν το εφανέρωσαν, ως εχρεώστουν εις την εξουσίαν, αλλά το συνέδραμον, προθυμούμενοι να αυξήσουν τον αριθμόν των οπαδών των προς πραγματοποίησίν του.» Ο Μέισον χωρίς να δικάσει τον Ρώμα, καταγγέλλει και δικάζει την συνομωσία του Φοίνικα. Οι μάρτυρες κατηγορίας θα καταθέσουν ότι είδαν τη σημαία του Φοίνικα να υψώνεται από τους συνεργάτες του Πλαπούτα, ότι ο Κολοκοτρώνης απείλησε να σκοτώσει κάποιον που μίλησε κατά του Φοίνικα. Τον δρόμο προς την δίωξη των καποδιστριακών είχαν στρώσει επίλεκτα και μη μέλη της Αθηνάς, εκφράζοντας γραπτά και ποικιλόμορφα την αντιφοινικική χολή τους. Πιο χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις του Κοραή και του Thiersch. Το τι ακριβώς συνέβη το 1833 είναι ένα άλλο κεφάλαιο. Τα επόμενα χρόνια το Ελληνικό Βασίλειο αναστατώθηκε από την υπόθεση με την Εταιρεία των Φιλορθοδόξων. Η αγγλική αστυνομία της Ζακύνθου έκανε έρευνα στο σπίτι του Κανδιάνου Ρώμα, πρωτότοκου γιού του Διονυσίου για την ανακάλυψη των σχετικών εγγράφων.

Κανδιάνος Ρώμας, ο πρωτότοκος γιός του Διονυσίου. Όταν το 1851 έγινε πρόεδρος της Ιονίου Γερουσίας, άκουσε τον πατέρα του να του λέει: «ή να κάμης καλόν, υιέ μου, ή να μη ζήσης».

Αμέσως μετά ξεκινά ο συγγραφικός πόλεμος. Η μάχη Αθηνάς-Φοίνικα συμπυκνώνεται στις ονομασίες. «Γέννηση» εναντίον «Παλιγγενεσίας», «Ανεξαρτησία» εναντίον «Αναγέννησης». Το 1834 ο Ιωάννης Βασιλειάδης (ή Βυζάντιος ή Φιλήμων) γράφει την πρώτη ιστορία της Φιλικής Εταιρείας. Ο αποφυλακισμένος Κολοκοτρώνης και ο Ρώμας επεμβαίνουν για να περιορίσουν περαιτέρω την αυτοπεριορισμό του Φιλήμονα. Το 1839 ο Φραντζής κινείται εκτός της αυτοπεριοριστικής γραμμής και αποδίδει την Επανάσταση στον Φοίνικα. Η Αθηνά πιέζει τον Ξάνθο, κι αυτός άλλοτε συνεννοείται με τον Ρώμα, άλλοτε ενδίδει στις πιέσεις, άλλοτε λέει περισσότερα κι απ’ τον Αναγνωστόπουλο, άπαντες όμως κινούνται σ’ ένα πλαίσιο αποσιώπησης τόσο του Φοίνικα, όσο και της Αθηνάς.

Μετά το 1850 ο συγγραφικός πόλεμος διευρύνεται. Ο Διονύσιος Ρώμας βρίσκεται στην δύση της ζωής του. Έχει συμπληρώσει περισσότερο από μισόν αιώνα αδιάκοπης δράσης υπέρ της Ελληνικής Αναγέννησης. Έχει κάνει πράξη τον λόγο του «Κόμμα δι ημάς υπήρξεν ολόκληρος η Ελλάς και ουχί ορισμένα άτομα«. Έχει κάνει πράξη τον λόγο που είπε προς τον μ. Π.Π. Γερμανό: «Όστις απελπίζεται δεν έχει δικαίωμα εις την υπεράσπισιν του Ουρανού«. Εφόσον ο ίδιος επέλεξε να μείνει στο παρασκήνιο, πώς είναι δυνατόν να αποτελεί κεντρικό όνομα στην πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους, στο Μεσολόγγι, στην ιδιαίτερη πατρίδα του; Δεν είναι ανάγκη να αναγνωρίσει η Πολιτεία το βαθύτερο έργο του. Αυτό, άλλωστε, είναι αδύνατον. Ας αναγνωρίσει λοιπόν το ανθρωπιστικό του έργο. Αν κι αυτό είναι αδύνατον, ας εμπνευστεί από την τρέχουσα πολιτική πραγματικότητα. Απαντώντας στην Διοικητική Επιτροπή, η Επιτροπή Ζακύνθου έγραφε: «Εάν ήθελον διοικηθώσι τα πράγματα της Ελλάδος με εκείνην την απλότητα και αρετήν, με την οποίαν ήρχισε η μεταβολή της, βεβαίως δεν ήθελε λάβει ανάγκην το έθνος, ούτε από δάνεια ούτε από άλλας εξωτερικάς βοηθείας…»

Βασικές πηγές για τον Διονύσιο Ρώμα

• Καμπούρογλου Δ., Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, Αθήνα, 1901. Τόμος Α΄, Τόμος Β΄

• Κονόμος Ντίνος, Ο Διονύσιος Ρώμας και η Ελληνική Εθνεγερσία, Αθήνα, 1972

• Βλαχόπουλος Χαράλαμπος, Ο Διονύσιος Ρώμας και η Επιτροπή Ζακύνθου στον δρόμο για την εθνική συγκρότηση: Στοχεύσεις, υπερβάσεις, επιτεύξεις (διδ. διατριβή), Αθήνα, 2015