Ο Προμηθέας και οι Θεοί: το μετέωρο βήμα του δήμου - του Κων/νου Τσουκαλά, καθηγητή Κοινωνιολογίας

http://www.efsyn.gr/?p=22626#.UR49tEW78iA.email

Τα Συντάγματα, τα αναπαλλοτρίωτα ατομικά δικαιώματα και η αυστηρή διάκριση των εξουσιών αποσκοπούν πριν από όλα στην απάλυνση του τρόμου των κρατούντων μπροστά στη δημοκρατική απροσδιοριστία

  

Του Κωνσταντίνου Τσουκαλά

Η φαντασιακή συγκρότηση της αυτονομίας είναι ταυτόσημη με τη μη οριοθετησιμότητά της. Ο κυρίαρχος δήμος δεν δεσμεύεται ούτε από την παράδοση, ούτε από τη συνήθεια, ούτε από τους Θεούς, ούτε όμως και από τον καθαρό Λόγο. Και σε κάθε στιγμή, ο νόμος μπορεί να αλλάξει. Ετσι, στην αρχετυπική της μορφή, η δημοκρατία νοείται ως διαρκές βουλησιακό παρόν. Το παρελθόν συντηρείται μόνον ως έμπνευση και ως μνήμη. Οπλισμένος με την προμηθεϊκή φωτιά και κοιτώντας πια μόνο τον καθρέφτη του, ο πρωτογενώς ανεξέλεγκτος δήμος υπάρχει και δρα αυτοαναφορικά. Οταν τίποτε δεν είναι προαποφασισμένο, όλες οι αποφάσεις είναι ανοικτές και θεμιτές. Και γι” αυτόν ακριβώς τον λόγο, ο λαός δεν μπορεί ποτέ να «πλανάται». Δρα στο όνομα της αυτόνομης, αυθύπαρκτης και αυτονομοποιούμενης βούλησής του, και όχι της αλήθειας. Συγκροτείται αντί και στη θέση εκπεσόντων πλέον Θεών.

Με αυτήν την έννοια, η δημοκρατική αυτονομία συνιστά την ύψιστη Υβρη ενάντια στους Θεούς. Το τίμημα που θα πληρώσουν οι ασεβείς είναι όμως βαρύ. Στερημένοι από το ανακουφιστικό άλλοθι της ετερονομίας και της πίστης, καταδικασμένοι στους λαβύρινθους της ριζικής «μη αποφασισιμότητας», ριγμένοι σε ένα αέναο παρόν και φαντασιώνοντας το απρόβλεπτο και ανεξέλεγκτο μέλλον, θα στερηθούν το ανακουφιστικό άλλοθι της ετερονομίας. Ως κατ” επιταγήν μαθητευόμενοι μάγοι, δεν υπάρχουν ως εφησυχασμένα ενεργούμενα, αλλά ως αγωνιώντα υποκείμενα. Η αξιακή αυτονομία και η υπαρξιακή αξιοπρέπεια πληρώνονται με την καθολική αβεβαιότητα και τον εσωτερικευμένο τρόμο. Και αυτό ακριβώς είναι το μεγαλείο της δημοκρατίας.

Η νεωτερική φιλελεύθερη τάξη επιχείρησε να υπερβεί τη ριζική αυτή αβεβαιότητα. Τα Συντάγματα, τα αναπαλλοτρίωτα ατομικά δικαιώματα και η αυστηρή διάκριση των εξουσιών αποσκοπούν πριν από όλα στην απάλυνση του τρόμου των κρατούντων μπροστά στη δημοκρατική απροσδιοριστία. Ακόμα και αν η αφετηριακή αυτονομία οφείλει να διατηρείται, πρέπει ταυτόχρονα να μπορεί να τιθασεύεται. Αυτή άλλωστε είναι η βαθύτερη ουσία της φετιχοποίησης της «νομιμότητας» και του Κράτους Δικαίου. Ο αυτεξούσιος δήμος δεν πρέπει να πειραματίζεται με τους δαίμονες και με τη φωτιά. Ετσι, η πολιτική θα υπαχθεί στο «πολίτευμα» και η αυτονομία θα ασκείται στα όρια του καταστατικού νόμου. Eστω λοιπόν και αν κάποια στιγμή θα το επιθυμούσε, ο λαός δεν «δικαιούται» να γνωματεύει υπέρ της ανομίας, της ανατροπής ή της επανάστασης. Ως «αυτοκτονικές», οι αποφάσεις αυτές είναι «παράλογες», «παράνομες» και «αντισυνταγματικές». Και μολονότι κανείς δεν μπορεί να ορίσει τον θάνατο, η αυτοχειρία απαγορεύεται. Εγκαταλείποντας τα πύρινα φαντάσματα της πρώιμης νιότης της, η φιλελεύθερη δημοκρατία αναδείχθηκε λοιπόν τελικώς σε υγιεινή δύναμη καθεστωτικής συντήρησης. Το ανυπότακτο φάντασμα της αυτονομίας ενηλικιωνόταν.

Ωστόσο, ακόμα και αν τη χαλιναγώγησε, ο φιλελεύθερος συνταγματισμός δεν κατήργησε εντελώς την αφετηριακή αυτονομία. Υπό όρους, το αυτεξούσιο πολιτικό σώμα παρέμενε πάντα αρμόδιο να αυτομεταρρυθμίζεται. Αν γίνονται σεβαστά τα δικαιώματα, αν εξασφαλίζεται η δημοκρατική εναλλαγή στην άσκηση της εξουσίας και αν αναπαράγεται η φαντασίωση της δημοκρατικής εναλλαξιμότητας, ο δήμος εξακολουθεί να αποφασίζει για το μέλλον του. Εις πείσμα λοιπόν της πρωτόγνωρης καταστατικής διαφοροποίησης ανάμεσα στα (περιορισμένα) «μη μεταρρυθμίσιμα» ζητήματα «αρχής» και σε όλα τα υπόλοιπα που παραμένουν «μεταρρυθμίσιμα», ο κυρίαρχος λαός διατηρεί το τύποις αναφαίρετο «τεκμήριο δημοκρατικής αρμοδιότητας». Πιστός στο ένδοξο όνομά του, ο δήμος θα εξακολουθήσει να διαλέγεται με τα ιστορικά του όρια, με το ιστορικό εύρος της κυριαρχίας του και την ιστορική πρόσληψη του εαυτού του. Ετσι άλλωστε γεννιέται η εγγενώς αντιφατική και δισυπόστατη νεωτερική δημοκρατική θεολογία. Η πορεία του ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού είναι αναπόσπαστη από την άλυτη εσωτερική ένταση ανάμεσα στην αυτονομία του «δήμου» και την ισχύ του «νόμου».

Στις μέρες μας οι κανόνες του παίγνιου μετατοπίζονται αποφασιστικά. Αν μέχρι πρόσφατα οι φιλελεύθερες δημοκρατίες μπορούσαν να αναθεωρούν συνεχώς τα όρια της αυτόνομης μεταρρυθμιστικής τους δικαιοδοσίας, οι τρέχουσες εξελίξεις φαίνεται να εγκλωβίζουν την πρόσληψη και τη λειτουργία των δημοκρατιών σε αμετακίνητους εξωγενείς περιορισμούς. Ετσι, το γενικό «τεκμήριο δημοκρατικής αρμοδιότητας» του κυρίαρχου λαού μετασημασιολογείται ή και ανατρέπεται. Η αξιωματική αυτορρυθμιστική εξουσία του «φυσικού» δημοκρατικού νομοθέτη αποτελεί πια παρελθόν. Η φετιχοποίηση της ιδέας της αγοραίας «αυτο-ρύθμισης» και της «απο-ρύθμισης» συναρτάται με την προϊούσα απόσπαση της «ρυθμιστικής αρμοδιότητας» από τη λαϊκή βούληση. Η ιστορική τομή είναι λοιπόν προφανής: η «απαγόρευση» της βίαιης ανατροπής του κυρίαρχου συστήματος κοινωνικών σχέσεων συμπληρώνεται και ολοκληρώνεται με την εκ των προτέρων τιθάσευση των ειρηνικών δημοκρατικών μεταλλαγών, ρυθμίσεων και μετα-ρυθμίσεων. Μετά τον «σκληρό» επαναστάτη Μαρξ, δαιμονοποιείται και ο «ήπιος» μεταρρυθμιστής Κέινς.

Ετσι, η ακώλυτη αναπαραγωγή των σημερινών κοινωνικών μορφών και η διαιώνιση του «ευνοϊκού επιχειρηματικού περιβάλλοντος» αναδεικνύονται σε αμετάθετους πλέον καταστατικούς κανόνες. Εξερχόμενος από το πεδίο της δημοκρατικής αμφισβήτησης, ο κόσμος των ανθρώπων οφείλει (επιτέλους!) να μετατραπεί σε έναν νέο «ολοκληρωτικό» κόσμο όπου κανένας λαός δεν θα δικαιούται να αντιτίθεται στην κυρίαρχη δόξα, δηλαδή στην καταστατικά κατοχυρωμένη συσσώρευση του πλούτου και μεγιστοποίηση των κερδών. Αυτή ακριβώς είναι η πεμπτουσία της τρέχουσας «μετα-ιστορικής» οικονομίστικης μεταδημοκρατίας. Η ιεράρχηση των κοινωνικών αξιών εμφανίζεται πια εξωγενώς δεδομένη και ιδεολογικά απαρασάλευτη. Στο εξής, η πραγμάτωση και ιεράρχηση των θεμελιωδών αξιών του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, της ισότητας, της ελευθερίας, της αδελφότητας και της δικαιοσύνης, δεν υπόκειται στις μεταβαλλόμενες βουλές του απρόβλεπτου, κυρίαρχου και «ανεύθυνου» λαού, αλλά στην προβλέψιμη και «υπεύθυνη» «συστημική» λογική των επαϊόντων. Στο όνομα του κοινού καλού, ο εν δυνάμει άφρων λαός δεν επιτρέπεται πια να παίζει με τη φωτιά. Οι ενεργοί πολίτες πρέπει να γίνουν πειθήνιοι θεατές. Η αναδυόμενη δημοκρατική συναίνεση πρέπει να θεμελιωθεί πάνω στην αναγκαστική αδράνεια των ανθρώπων. Και ως νέοι «ιδιώτες», οι πολίτες πρέπει να αρκούνται στο να απολαμβάνουν όσα τους προσφέρονται. Ετσι, η μοίρα των ετερόνομων πια ανθρώπων ορίζεται και πάλι από τους κυρίαρχους Θεούς. Στο όνομα του νεφεληγερέτη Δία, η Αθηνά εκφέρει τους σοφούς χρησμούς της. Επιστρέφοντας από τα Τάρταρα, ο καπιταλιστικός χρόνος-Κρόνος μπορεί και πάλι να καταβροχθίζει ατιμωρητί τα παιδιά του. Ο έσχατος Υβριστής Προμηθέας θα αλυσοδεθεί στην υπεριστορική μοίρα του. Και η περιπέτεια της ανθρώπινης χειραφέτησης θα ανασταλεί επ” αόριστον.

Ολα λοιπόν συμβαίνουν ως εάν η δημοκρατία που γνωρίζαμε αργοπεθαίνει. Την ίδια στιγμή που η δημοκρατική «ιδέα» επιβιώνει με την εξωραϊσμένη αλλά ανώδυνη μορφή των αιώνιων ανθρώπινων δικαιωμάτων και των υπεριστορικών συνταγματικών επιταγών, το γήινο δημοκρατικό σώμα των ελεύθερων ανθρώπων καταδικάζεται στην ιστορική απραξία, την πολιτική αβουλία, τον υπαρξιακό εφησυχασμό και τον αξιακό μαρασμό. Με «αντάλλαγμα» την υλική τους ευδαιμονία, οι «ανεύθυνοι» πλέον πολίτες καλούνται να ιδιωτεύουν, να υπακούν και να καρτερούν. Αυτό ακριβώς είναι το νέο άρρητο «κοινωνικό συμβόλαιο». Η εν ψυχρώ δολοφονία της δημοκρατικής αυτοθέσπισης προβάλλεται ως ορθολογική και ανακουφιστική ευθανασία.

Εδώ ακριβώς όμως εντοπίζονται και τα ιστορικά όρια της «μετα-αντιπροσωπευτικής» «μετα-δημοκρατίας». Εχοντας πια αντικαταστήσει τον φόβο της αμετάβατης ελευθερίας από την ηρεμία της αύξουσας ευημερίας, το «σύστημα» αναλαμβάνει νέους ιστορικούς κινδύνους. Από τη στιγμή που η φαντασίωση της υλικής ευδαιμονίας αποδυναμώνεται, ολόκληρο το «καταναλωτικό συμβόλαιο» απειλείται με κατάρρευση. Από τη μια μέρα στην άλλη, όλο και περισσότεροι πολίτες ξυπνούν από τον βαρύ λήθαργο. Η επήρεια του υπνωτικού «φαρμάκου» εκτονώνεται. Και το μετέωρο βήμα του δήμου δείχνει να «εκτρέπεται» σε έναν ανανεωμένο δημοκρατικό καλπασμό. Εστω κινδυνεύοντας να καεί στην ίδια του τη φλόγα, ο Προμηθέας μπορεί να σπάσει και πάλι τις αλυσίδες του. Και τότε οι επαΐοντες Θεοί θα γίνουν και πάλι κοινοί θνητοί.