Οι υμνογράφοι της εορτής του Ευαγγελισμού

http://hellas-orthodoxy.blogspot.gr/2015/03/blog-post_397.html

Επιμέλεια έρευνας:πρωτοπρεσβύτερος Δημητρίου Αθανασίου.

Α.Η προεόρτια ακολουθία.

Ξεκινώντας από τη δομή της προεόρτιας ακολουθίας, παρατηρούμε ότι, εκτός από τα συνηθισμένα στοιχεία του εσπερινού και του όρθρου, λόγω της Μεγάλης Τεσσαρακοστής έχει τη λειτουργία των Προηγιασμένων. Τα προσόμοια τροπάρια του εσπερινού, σε ήχος δ ‘μας δίνουν ήδη μία ιδέα των θεολογικών θεμάτων που αναπτύσσονται στην ακολουθία της κύριας εορτής.

Ο εσπερινός της προεόρτιας ακολουθίας της 24ης Μαρτίου εμφανίζεται σε πλήρη δομή από τον ΙΑ ‘αιώνα, αλλά, κατά τα Μηναία, μας προσφέρει ελάχιστες πληροφορίες για την πατρότητα των τροπαρίων .Το πρώτο τροπάριο συνδέεται αμέσως με τη βαθειά θεολογική προσέγγιση της εορτής, και υπογραμμίζει ότι ο Γαβριὴλ έρχεται να εμπιστευθεί στην Παρθένο «το κεκρυμμένον μυστήριον καὶ Ἀγγέλοις ἀγνώριστον».

Το δεύτερο τροπάριο του εσπερινού εκφράζει μία πραγματικότητα που χαρακτηρίζει την πατερική σκέψη ότι, με την Ενανθρώπηση του Λόγου, η ανθρώπινη φύση κερδίζει ξανά το θείο κάλλος,το φθαρμένο εξ αιτίας  της πονηρίας του διαβόλου.

Το τρίτο τροπάριο παρουσιάζει κάποια κοινά θέματα με την α ‘στροφή του Ακαθίσοτυ Ύμνου, ονομάζοντας την Παρθένο «κατάρας λυτήριον, πεσόντων ἀνόρθωσις» · Το Δοξαστικό του εσπερινού συνοψίζει τα αναφερθέντα τρία προσόμοια τροπάρια, ότι η απειρόγαμος και ανύμφευτος Παρθένος θα γεννήσει τον Λόγον του Θεού και θα μείνει άφθορος. Εμφανίζεται εδώ ο παραλληλισμός Εύα – Μαρία πολύ εξελιγμένος στην πατερική παρόδοση, με τον οποίο ο υμνογράφος, διά του στόματος του Αρχαγγέλου, υποστηρίζει ότι τα ευαγγελιζόμενα δεν είναι απάτη  όπως παλαιά, αλλά χαρά  για την έλευση του Σωτήρα στον κόσμο.

Μετά από την Είσοδο, τα αναγνώσματα και την τέλεση της λειτουργίας των Προηγιασμένων το προεόρτιο απολυτίκιο μας τοποθετεί ήδη στην ατμόσφαιρα της επόμενης ημέρας, της κύριας εορτής ως αρχή μίας πανήγυρης«Της  παγκοσμίου χαρᾶς ».

Για τον κανόνα του όρθρου της προεόρτιας ακολουθίας- «Ὁ κόσμος ἐπιχαρῶς …», το μηναίο μας πληροφορεί ότι αποδίδεται από ορισμένους στον Γεώργιο τον υμνογράφο, από άλλους στον Θεοφάνη τον Γραπτό. Ένας από τους ερευνητές που αποδίδει τον κανόνα στο Θεοφάνη τον Γραπτό είναι ο Σωφρόνιος Ευστρατιάδης.

Β.Μέγας Εσπερινός της εορτής.

Η δομή της ακολουθίας της κύριας εορτής εισάγει περισσότερα ονόματα υμνογράφων, αν και ο Mέγας Eσπερινός, την 25η Μαρτίου, μας προσφέρει την ίδια κατάσταση, της ανωνυμίας, δηλαδή των τριών προσομοίων στιχηρών.

Η ποιητική δομή των τροπαρίων παρακολουθεί την ίδια σειρά συμβολισμών, που ταυτίζουν τη Θεοτόκο με την άφλεκτο βάτο, με την «κλίμακα τὴν μετάρσιο, ἥν ὁ Ἰακὼβ ἐθεάσατο», με την θεία στάμνα τοῦ μάννα ·

Παρατηρείται επίσης, στο πρώτο τροπάριο του Μεγάλου Εσπερινού μία ομοιότητα με την πρώτη στροφή του Ακαθίστου Ύμνου.

Η Θεοτόκος ονομάζεται «βάθος δυσθεώρητον, Ἀδὰμ ἡ ἀνάκλησις».

Το παράδοξον της γέννησης εκφράζεται στο δεύτερο και στο τρίτο τροπάριο με άλλα δύο θέματα χρησιμοποιημένα στην πατερική παράδοση, κατά τα οποία, διά της ενσαρκώσεως του Λόγου, «νικᾶται φύσεως τάξις» και η κτιστή μήτρα της Παρθένου γίνεται «χωρίον εὐρύχωρον».

Ο Λόγος «δανείζεται» σάρκα από τη Μητέρα του ώστε από αυτήν τη «σύγκραση» του κτιστού με τον άκτιστο να «ἀναγάγῃ τὸν ἄνθρωπον … εἰς τὸ ἀρχαῖον ἀξίωμα».

Για το Δόξαστικό του Μεγάλου Εσπερινού σε ήχος πλ. β’·

«Ἀπεστάλη ἐξ οὐρανοῦ Γαβριὴλ ὁ ἀρχάγγελος εὐαγγελίσασθαι τῇ Παρθένῳ τὴν σύλληψιν …», τα περισσότερα χειρόγραφα μας πληροφορούν ότι ανήκει είτε στον Ιωάννη τον Μοναχό, είτε στον Ανατόλιο.

Τα ιδιόμελα στιχηρά της Λιτής μας προσφέρουν, κατά την τάξη του μηναίου τέσσερα ονόματα υμνογράφων. Από τα πρώτα τρία τροπάρια, το πρώτο, σε ήχος α’· «Τῷ ἔκτῳ Μηνί …» αποδίδεται στο Βύζαντα, το δεύτερο · «Ἐν τῷ μηνὶ τῷ ἔκτῳ ἀπεστάλη οὐρανόθεν …», στον Ανατόλιο. Για το δεύτερο όνομα, πρέπει να υπενθυμίζουμε ότι η υμνογραφική παράδοση αποδίδει πολλά από τα ποιήματα στον Ανατόλιο. Το τρίτο ιδίομελο της Λιτής · «Ἀπεστάλη ἄγγελος Γαβριὴλ οὐρανόθεν ἐκ Θεοῦ …», δεν μας προσφέρει στο μηναίο καμία πληροφορία σχετιζόμενη με το όνομα του υμνογράφου.

Η χειρόγραφη παράδοση αποδίδει αυτό το ιδιόμελο στον Ανατόλιο, πιθανότατα επειδή το πρώτο ιδιόμελο της λιτής φέρει το ίδιο όνομα · Υπάρχει όμως μία σημείωση στον κώδικα 1499 φ. 156 Βατοπεδίου κατά την οποία το ιδιόμελο αποδίδεται στην Εἰκασία, (στην Κασσιανή την υμνογράφο). Η υμνογράφος συνθέτει το τροπάριο επάνω σ ‘ένα παραλληλισμό μεταξύ του Αρχαγγέλου Γαβριήλ και της Παρθένου, σε μία σειρά επιθέτων που περιγράφουν το γεγονός της μέλλουσας σάρκωσης του Λόγου.

«Ο ἀσώματος δούλος» έρχεται «πρὸς τὴν ἔμψυχον Πόλιν», «πρὸς τὸ ἔμψυχον τῆς δόξης Παλάτιον».

Εκτός από τη σειρά συμβολισμών της Παλαιάς Διαθήκης, η υμνογράφος χρησιμοποιεί κάποιες προτυπώσεις που περιγράφουν τη Θεοτόκο σε μία εσχατολογική προοπτική · η Παρθένος γίνεται «οὐράνια βασιλική καθέδρα» και «θρόνος πυρίμορφος τῶν τετραμόρφων ὑπερενδοξοτέρα».Μέσα της κατοικεί σωματικώς «πᾶν τὸ πλήρωμα τῆς Θεότητος».

Το Δοξαστικό της Λιτής σε ήχο β ‘· «Εὐαγγελίζεται ὁ Γαβριὴλ τῇ κεχαριτωμένῃ σήμερον …» αποδίδεται στο μηναίο στον Κοσμά το Μοναχό. Κάποια χειρόγραφα αποδίδουν αυτό το τροπάριο επίσης στον Κοσμά τον υμνογράφο, αλλά και στον Θεοφάνη τον πρωτοθρόνο (κώδ. 1499 φ. 157 Βατοπεδίου) και ακόμα πάλιν στον Ανατόλιο (κώδ. Δ 68 Λαύρας). Τα επόμενα τρία στιχηρά ιδιόμελα σε ήχο δ’· «Τῷ ἕκτῳ μηνὶ ἀπεστάλη ὁ ἄγγελος πρὸς παρθένον ἁγνήν …», «Γλῶσσαν ἥν οὐκ ἔγνω …» και «Ἰδοὺ ἡ ἀνάκλησις …» είναι ανώνυμα στο μηναίο και στην περισσότερη χειρόγραφη παράδοση.

Το Δοξαστικό των στιχηρών ιδιομέλων, «Σήμερον χαρᾶς εὐαγγέλια …», σε ήχο δ ‘, φέρει στο μηναίο το όνομα του Ανδρέα Ιεροσολυμίτη.

Το ενδιαφέρον στοιχείο σχετικά με αυτό το ιδιόμελον είναι ότι η δομή και οι εκφράσεις του είναι παρόμοιες με κάποιες εκφράσεις της ομιλίας στον Ευαγγελισμό του αγίου Ανδρέα Κρήτης, που μπορεί να επιβεβαιώσει το ότι ο ίδιος έχει συνθέσει και το αναφερόμενο τροπάριο. Τονίζεται επομένως ότι η Ενανθρώπηση του Λόγου έκανε δυνατή τη λύτρωση από την προπατορική αρά και την ένωση των κάτω, των κτιστών, με τα άνω, τα άκτιστα. Ακόμη περισσότερα από αυτή την ένωση, η Ενανθρώπηση δημιουργεί τη θέωση του «προσληφθέντος φυράματος».

Γ.Ο Όρθρος της Εορτής.

 Η ακολουθία του όρθρου παρουσιάζει το κλασικό σχέδιο με στιχολογίες, καθίσματα και αναβαθμούς. Δεν πληροφορούμαστε όμως για κανένα όνομα υμνογράφων.

Το δοξαστικό μετά από το τρίτο κάθισμα τελειώνει με μία έκφραση παρόμοια ενός εφυμνίου των κοντακίων του Ρωμανού του Μελωδού, που αποτελεί εγκώμιο στην αειπαρθενία της Θεοτόκου · «Παρθένος τίκτει καὶ μετὰ τόκον πάλιν μένει παρθένος»

Ο κανόναςτου όρθρου την 25η Μαρτίου είναι δίμορφος, πράγμα το οποίο έχει επηρεάσει τους ερευνητές να τον αποδώσουν σε δύο διαφορετικούς υμνογράφους και επομένως να υπογραμμίσουν ότι στον Ιωάννη τον μοναχό ανήκουν μόνο οι ωδές η ‘, θ’που έχουν μία εσωτερική κατά στίχον αλφαβητική ακροστιχίδα. Όλα αυτά Παρ ‘, ο Π. Χρήστου αποδίδει όλοκληρο τον κανόνα στον Ιωάννη μοναχό τον Αρκλά, χωρίς να επιμένει στο ερώτημα ταύτισής του με τον άγιον Ιωάννη το Δαμασκηνό.

Σε ήχος δ και έχοντας την ακροστιχίδα κατ’αλφάβητον, ο κανόνας «ᾈδέτω σοι, Δέσποινα, κινῶν τὴν λύραν τοῦ πνεύματος», φαίνεται να είναι έργο δύο ποιητῶν · του Θεοφάνους του Γραπτού (από την α’ως τη ζ’ωδή) και Ιωάννου του Δαμασκηνοῦ (από την η’ως τη θ’ωδή). Αυτή η οριοθέτηση μαρτυρείται από αρκετούς κώδικες.

Εκτός από μία τέτοια απόδοση του κανόνα στους δύο υμνογράφους, υπάρχουν περιπτώσεις που οι δύο τελευταίες ωδές του κανόνα φέρουν το όνομα του Κοσμά του υμνογράφου, ὴ ολόκληρος ο κανόνας φέρεται κάτω από το όνομα του Ιωάννη (π.χ. ο Παρισινὸς κώδ.396 φ .).

Οι αίνοι του όρθρου χαρακτηρίζονται από ένα βαθύ θεολογικό περιεχόμενο, τονίζοντας ιδιαιτέρως το ομοούσιον του Υιού με τον Πατέρα και το Άγιο Πνεύμα, και την πραγματικότητα ότι ο Λόγος μένει αμετάβλητος Θεός αν και γίνεται άνθρωπος ·

«Ὁ συναΐδιος Λόγος, τοῦ προανάρχου Πατρός, μὴ χωρισθεὶς τῶν ἄνω, νῦν ἐπέστη τοῖς κάτω, δι ‘ἄκραν εὐσπλαγχνίαν οἴκτον λαβών, τοῦ καθ’ ἡμᾶς ὀλισθήματος, καὶ τοῦ Αδὰμ τὴν πτωχείαν ἀναλαβών, ἐμορφώθη τὸ ἀλλότριον».

Δεν έχουμε όμως καμία αναφορά στους συνθέτες των τροπαρίων.

Ο σκοπός της εναθρώπησης εκφράζεται ρητά και στο δοξαστικό των Αίνων, η σύνθεση της οποίας αποδίδεται στο Θεοφάνη τον υμνογράφο.  «Ο Υἱός τοῦ Θεοῦ, Υἱός ἀνθρώπου γίνεται, ἵνα τοῦ χείρονος μεταλαβών, μεταδῶ μοὶ τοῦ βελτίονος»

Η Eνανθρώπηση διορθώνει το λάθος του Αδάμ, που ήθελε να γίνει θεός χωρίς το Θεό. Η ακολουθία της απόδοσης του Ευαγγελισμού αφιερώνεται στον Αρχάγγελο Γαβριήλ, ως προταγωνιστή και συμμέτοχο στο μυστήριο της Eνανθρώπησης.

Κατά την χειρόγραφη παράδοση, τα προσόμοια στιχηρά του εσπερινού είναι ανώνυμα. Προσφέρουν όμως μία βαθύτατη θεολογική έννοια, που συνδέει την κατά χάριν άκτιστη, αποφατική παρουσία του Αρχαγγέλου με την κτιστή και ευλογημένη παρουσία της Παρθένου.

Ο κανόνας του όρθρου εμφανίζεται στα χειρόγραφα υπό το όνομα του Ιωσήφ.Αυτός ο σικελός υμνογράφος γνώρισε την ακμή της ποιητικής του τέχνης στα χρόνια που έζησε στη βυζαντινή πρωτεύουσα.

ΠΗΓΕΣ.

Α. Η ΕΟΡΤΗ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΥ ΣΤΟ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΟ. COSTENA CRISTINA ROGOBETE

Β.ΜΗΝΙΑΙΟ ΜΑΡΤΙΟΥ.ΕΚΔΟΣΗ ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗΣ ΔΙΑΚΟΝΙΑΣ.

Γ. Π. Χρήστου, Ἑλληνικὴ Πατρολογία , τ. Ε ‘, σ. 684.