Το Άγιον Όρος στα χρόνια της απελευθέρωσης

http://www.pemptousia.gr/2018/04/to-agion-oros-sta-chronia-tis-apeleftherosis/

Κρίτων Χρυσοχοΐδης, Ομ. Διευθυντής Ερευνών Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών

(Δοκίμιο για την έρευνα της περιόδου)

Το κείμενο αποτελεί εισαγωγή στην επετειακή έκδοση της Αγιορειτικής Εστίας Θεσσαλονίκης, «Το Άγιον Όρος στα χρόνια της Απελευθέρωσης, αφιέρωμα στην εκατονταετηρίδα της απελευθέρωσης (2/15 Νοεμβρίου 1912)». Οι φωτογραφίες προέρχονται από τα αρχεία της Αγιορειτικής Εστίας και της Αγιορειτικής Φωτοθήκης.

Η ιστορία του Αγίου Όρους στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και ως μετά την απελευθέρωσή του το 1912 μας είναι ως τώρα περισσότερο γνωστή κυρίως από γενικές προσεγγίσεις οι οποίες αποτελούν κεφάλαια έργων που διαπραγματεύονται συνολικά την ιστορία του Αθωνικού μοναχισμού1.

Σύμφωνα με την ως τώρα παγιωμένη γνώση, στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ο Άθως έχει προ πολλού ξεπεράσει τις τραγικές συνέπειες της συμμετοχής του στον απελευθερωτικό αγώνα του 1821 και φαίνεται να διέρχεται μία περίοδο καθολικής ανάκαμψης, παρά το βαρύ οικονομικό πλήγμα που επέφερε η δήμευση των μετοχίων των μονών στη Μολδαβία και τη Βλαχία το 1863.

Απόσπασμα στρατιωτών, με επικεφαλής τον ανθυπολοχαγό Θεμιστοκλή Αιλιανό, στην Κερασιά τον Νοέμβριο του 1912. Φωτογραφία: εργαστήριο Ιωασαφαίων. (Αγιορειτική Φωτοθήκη).

Κύριο χαρακτηριστικό της αθωνικής ιστορίας κατά την περίοδο αυτή είναι ο επιτυχής αγώνας για τη διαφύλαξη του εσωτερικού καθεστώτος διοικήσεως και των θεσμών οργανώσεως του μοναστικού βίου από εξωτερικές επεμβάσεις. Η απόπειρα των οθωμανικών αρχών, μέσω του διοικητού της Θεσσαλονίκης Χουσνή πασά, να επιβάλλει μεταρρυθμίσεις που αλλοίωναν το καθεστώς του Αγίου Όρους απέτυχαν (1860), ενώ την ίδια τύχη είχε και η ατυχής επέμβαση του οικουμενικού πατριάρχου Ιωακείμ Β’, η οποία, με την επιβολή του «Κανονισμού των εν Αγίω Όρει μοναστηρίων των υπαγομένων εις την πνευματικήν διοίκησιν του Ρωμαϊκού πατριαρχείου», ουσιαστικά αλλοίωνε το αυτοδιοίκητο της Αθωνικής πολιτείας (1877).

Ο οθωμανός καϊμακάμης του Αγίου Όρους.

Στα επόμενα χρόνια, και ιδίως μετά την άνοδο στον πατριαρχικό θρόνο του Ιωακείμ Γ’ (1878), ανδρός με εξαιρετικές διοικητικές ικανότητες και οξυδέρκεια, ο «Κανονισμός» αδράνησε και, παρά την ασάφεια του διοικητικού καθεστώτος ως το 1912, αποκαταστάθηκε η διοικητική ηρεμία της μοναστικής πολιτείας. Οι «Γενικοί κανονισμοί», που συντάχθηκαν με τη συνεργασία του πατριαρχείου και των Αγιορειτών λίγο πριν την απελευθέρωση, εξασφάλισαν μία ζηλευτή ομαλότητα στη λειτουργία των εσωτερικών θεσμών του Αγίου Όρους ως το 1924, έτος εισαγωγής του ισχύοντος ως σήμερα «Καταστατικού Χάρτου».

Ιερά Μονή Αγίου Παντελεήμονος (Ρωσικό) σε γκραβούρα του 1864.

Ωστόσο στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, ο Άθως ήλθε αντιμέτωπος και με άλλες απόπειρες αλλοιώσεως του εσωτερικού του βίου. Η σταδιακή αλλά μαζική εγκατάσταση Ρώσων μοναχών είχε ως αποτέλεσμα τη διατάραξη της δημογραφικής ισορροπίας της χερσονήσου, η οποία, με την επικουρία πολιτικών και διπλωματικών πιέσεων, συνοδεύθηκε από την έγερση απαιτήσεων για την αλλαγή παγιωμένων από αιώνες εσωτερικών ιεραρχήσεων.

Αλλαγές όμως τέτοιου είδους θα δημιουργούσαν ουσιαστική ανατροπή στην οργάνωση του εσωτερικού βίου του Αθωνικού μοναχισμού. Παράλληλα, αλλά όχι άσχετα με τα ανωτέρω, φυγόκεντρες τάσεις που επικράτησαν έστω και παροδικά μεταξύ των κελλιωτών Αγιορειτών μοναχών εγκυμονούσαν τους ίδιους παραμορφωτικούς κινδύνους.
Η απελευθέρωση του Αγίου Όρους από τον ελληνικό στόλο τον Νοέμβριο του 1912 φάνηκε προς στιγμήν ότι θα αποσοβούσε τους ανωτέρω κινδύνους. Ωστόσο παρά τους πανηγυρισμούς των μοναχών, το θέμα του εσωτερικού μοναστικού πολιτεύματος, αλλά αυτή τη φορά και της διοικητικής υπαγωγής του ετέθησαν με ιδιαίτερη ένταση από την ρωσική κυβέρνηση.

Η αντίδραση των Αγιορειτών με την έκδοση το 1913 του «Ιερού Ψηφίσματος», με το οποίο κηρύσσεται το αυτοδιοίκητο της μοναστικής πολιτείας κάτω από την πνευματική δικαιοδοσία του πατριάρχη, αναγνωρίζεται ότι όλα τα δικαιώματα της οθωμανικής αυτοκρατορίας στο Άγιον Όρος έχουν μεταβιβασθεί στο ελληνικό βασίλειο και αποκρούεται κάθε ιδέα διεθνοποιήσεως ή ουδετεροποιήσεως ή συγκυριαρχίας ή συμπροστασίας εξέφραζε περισσότερο τους μύχιους πόθους της πλειοψηφίας των μοναχών και είχε μάλλον συμβολικό χαρακτήρα.

Η ρευστότητα και η ασάφεια σχετικά με το status του Αγίου Όρους παρέμεινε για αρκετά ακόμη χρόνια, υπήρξε κυρίαρχο θέμα διεθνών συνδιασκέψεων και όδευσε προς τη λύση του μόνον μετά την επικράτηση της Οκτωβριανής επαναστάσεως στη Ρωσία το 1917.

Άγιον Όρος, «Ο ελληνικός στόλος προ της Μονής Ξενοφώντος» (Αγιορειτική Φωτοθήκη).

Παρά τα προβλήματα που ανεφύησαν με τις απόπειρες αλλοιώσεως του εσωτερικού καθεστώτος και τις εντάσεις και δυσλειτουργίες που δημιούργησαν οι φανεροί ή υφαίρποντες εθνοτικοί ανταγωνισμοί, για αρκετές δεκαετίες από τα τέλη του 19ου ως τις αρχές του 20ού αιώνα, οι αρχές του αθωνικού μοναστικού βίου και η συλλογική ασκητική εμπειρία όπως αυτές βιώθηκαν και οριοθετήθηκαν ήδη από τον 10ου αιώνα παρέμειναν αναλλοίωτες. Τούτο καταφαίνεται και από το ότι μεγάλες ασκητικές μορφές, ανεξάρτητα από την εθνική τους καταγωγή, εγκαταβιώνουν στον Άθω την εποχή αυτή συνεχίζοντας την αθωνική αγιολογική παράδοση.
Στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα αλλάζει ριζικά και η φυσιογνωμία του δομημένου χώρου, τόσο στα μοναστηριακά συγκροτήματα όσο και σε πολλά εξαρτήματα (σκήτες και κελλία), τα οποία αποκτούν μνημειακές και πολλές φορές ασύμμετρες προς τα αγιορειτικά δεδομένα διαστάσεις. Είναι αυτή η εικόνα των αρχιτεκτονημάτων του Άθω που διατηρείται σε μεγάλο βαθμό ως σήμερα. Παρά τον έκδηλο συντηρητισμό, δυτικά αρχιτεκτονικά ρεύματα, με εμφανή παρουσία στα αστικά κέντρα τόσο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, όσο και των νέων χριστιανικών κρατών της Βαλκανικής, κάνουν αισθητή την παρουσία τους στον Άθω. Επιπλέον «ρωσικής» εμπνεύσεως αλλά και διαστάσεων κτίσματα σχετίζονται άμεσα με την πολυπληθή παρουσία Ρώσων μοναχών.

Άγιον Όρος, Ιερά Μονή Παντελεήμονος (Ρωσικό).

Την ίδια εποχή ανθεί στο Άγιον Όρος και η τέχνη της αγιογραφίας, κυρίως των φορητών εικόνων. Αγιογραφικοί οίκοι που συγκροτούνται σχεδόν κατά κανόνα από κελλιώτες αγιογράφους (π.χ. των Καρυών, της σκήτης της Αγίας Άννης, των Καυσοκαλυβίων), αλλά και μεμονωμένοι μοναχοί και κοσμικοί ζωγράφοι, Έλληνες και Ρώσοι, παράγουν μαζικά έργα, για να ικανοποιήσουν μια εντυπωσιακά μεγαλύτερη, σε σχέση με προγενέστερες εποχές, ζήτηση τόσο μέσα στον Άθω όσο και σε ορθόδοξα κοσμικά κέντρα. Όπως και στην αρχιτεκτονική, οι δυτικές επιδράσεις και ιδιαίτερα της «ναζαρηνής» ζωγραφικής είναι ιδιαίτερα εμφανείς και σχετίζονται πάλι με την παρουσία Ρώσων μοναχών στον Άθω.
Πέραν από την τέχνη της αγιογραφίας που ανιχνεύεται σε κάθε φάση της αθωνικής ιστορίας, οι τελευταίες δεκαετίες του 19ου και οι αρχές του 20ού αιώνα είναι η περίοδος της μεγαλύτερης συγκέντρωσης στον Άθω εκπροσώπων ενός ευρύτατου φάσματος καλλιτεχνικής δημιουργίας. Η μαρμαροτεχνία με έκδηλες τάσεις νεοκλασσικισμού, η μεταλλοτεχνία, η ξυλογλυπτική, αλλά και η χαλκογραφία, η τέχνη της φωτογραφίας, η καλλιτεχνική βιβλιοδεσία ακόμη και η ωρολογοποιΐα συνθέτουν το σκηνικό μιας αγιορειτικής καλλιτεχνικής παραγωγής και μαρτυρούν την μεγάλη ζήτηση μιας ακμάζουσας μοναστικής κοινότητας.
Στα ίδια χρόνια τίθενται ουσιαστικά και τα θεμέλια για την ανάπτυξη της επιστημονικής έρευνας με αντικείμενο τον Άθω. Είναι η εποχή που η περιηγητική περιέργεια μετασχηματίζεται σε επιστημονική έρευνα. Τον πρωτοπόρο Ρώσο ερευνητή των μέσων του 19ου αιώνα Πορφύριο Ουσπέσκυ ακολουθούν αρκετοί ομοεθνείς του, ενώ στα ίδια χρόνια μεγάλης κλίμακας επιστημονικά έργα εκτελούν και Έλληνες επιστήμονες, όπως π.χ. ο Σ. Λάμπρος, που ολοκληρώνει την καταγραφή των χειρογράφων του Αγίου Όρους. Παράλληλα κάνει την εμφάνισή της πλειάδα λογίων Αθωνιτών μοναχών, οι οποίοι μετασχηματίζουν τις προσωπικές τους αναζητήσεις για την ιστορία του ιερού τόπου όπου εγκαταβιώνουν σε επιστημονική έρευνα.

1. Βλ. κυρίως Γ. Σμυρνάκης, Το Άγιον Όρος, Αθήνα 1903 (φωτ. ανατύπ. Καρυές 1988), Κ. Βλάχος, Η χερσόνησος του Αγίου Όρους Άθω και αι εν αυτή μοναί και οι μοναχοί πάλαι τε και νυν, Βόλος 1903, (φωτ. ανατ. Θεσσαλονίκη 2005), Χ. Κτενάς, Άπαντα τα Αγίω Όρει ιερά ιδρύματα και αι προς το δούλον Έθνος υπηρεσίαι αυτών, Αθήνα 1935, 363 και εξής (σποραδικές αλλά καίριες πληροφορίες). Ι. Μαμαλάκης, Το Άγιον Όρος (Άθως) διά μέσου των αιώνων, Θεσσαλονίκη 1971, 449-583. Π. Χρήστου, Το Άγιον Όρος. Αθωνική πολιτεία – ιστορία, τέχνη, ζωή, Αθήνα 1987, 265-321, Δωρόθεος μοναχός, Το Άγιο Όρος. Μύηση στην ιστορία και τη ζωή του, Κατερίνη [1985], 143-197. Διονυσία Παπαχρυσάνθου, Η διοίκηση του Αγίου Όρους (1600-1927). Σύντομη ιστορική επισκόπηση, Αθήνα 1999 (Αθωνικά Σύμμεικτα 6). Για ειδικώτερα θέματα βλ. τις πρόσφατες μονογραφίες, Δ. Μουζάκης, Το Άγιον Όρος κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, Αθήνα-Κομοτηνή 2008. Lora Gerd, Russkij Afon 1878-1914 gg. Ocerki cerkovno – politiceskoj istorii, Μόσχα 2010.