Άγνωστη Τοπική Αυτοδιοίκηση (Του Παναγιώτη Παπαγαρυφάλλου). Συνέχεια 2η

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΔΕΥΤΕΡΟΝ
H  ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
1. Όπως ήδη σημειώσαμε, ό «Δάμος» ή Δήμος τής προ-ομηρικής καί ομηρικής εποχής, μεταμορφώθηκε στό «Δήμο»⁷ ή στην Εκκλησία τού Δήμου τής ελληνικής κλασικής αρχαιό­τητας, αφού πέρασε μία περίοδο παρακμής, μετά από τη δωρική κατάκτηση των ελληνικών πόλεων, με αποτέλεσμα νά μην υπάρχει καμιά αντίδραση στίς αποφάσεις πού έπαιρ­ναν «τά διαβούλια τών αρίστων» καί δέν υπήρχε κανένας ν' αναγκάσει τους άρχοντες νά δικαιολογήσουν τίς πράξεις τους «διά ποικίλων καί τεχνικών επιχειρημάτων, όπως τοσάκις συνέβαινεν εν τη Όμηρική Αγορά»⁸.
Ακόμα, καί σ' αυτή τήν Αθήνα, όπου μέ τό πέρασμα τού χρόνου ό Δήμος έγινε παντοδύναμος, «ή Αγορά τού λαού διά τήν άθλίαν κατάστασιν εις ην ούτος περιήλθε πρό τού Σόλωνος, καί αν υποτεθεί ότι συνήρχετο ενίοτε, ουδεμίαν είχε ψήφον κα ισχύν» θά γράψει ό Κ. Παπαρρηγόπουλος⁹.
2. Αυτή ή παρακμή τού αθηναϊκού Δήμου συντελείται μέ τήν ένταση τής εκμεταλλεύσεως τής αριστοκρατίας τών γενών καί τήν προσπάθεια τής ολιγαρχίας νά μονοπωλήσει τήν πολιτική, κοινωνική καί οικονομική ζωή στό δημιουργού­μενο δουλοκτητικό «κράτος» τών Αθηνών¹⁰.
Αποτέλεσμα του γεγονότος αύτού υπήρξε ή εκδήλωση αιματηρών κοινωνικών αγώνων (600 π.Χ.) πού είχαν ως αίτημα τήν ικανοποίηση κοινωνικών και πολιτικών αιτημάτων εκ μέρους τών καταπιεζομένων κοινωνικών τάξεων.

Είναι φυσικό μέσα σ' ένα τέτοιο ανταγωνιστικό ταξικό περιβάλλον, όπου ή κοινωνική ειρήνη κλονίζεται συθέμελα, νά μή λειτουργήσει καί ό θεσμός της «Αγοράς» του Δήμου, ένας θεσμός πού ακόνισε τή σκέψη, τήν ευθύνη καί τήν πρω­τοβουλία τών πολιτών καί πού αποτέλεσε τό πρόπλασμα της πολιτικής συμμετοχής καί τής πολιτικής δημοκρατίας γιά τίς σύγχρονες πολιτικές κοινωνίες.
Αυτή ή Συνέλευση του λαού, θά γράψει ό διάσημος Αμερικανός ανθρωπολόγος L.Morgan «ήταν τό σπέρμα της Εκκλησίας τών Αθηναίων καί της κάτω βουλής τών συγχρόνων νομοθετικών σωμάτων»¹¹.
3. Στό μεταξύ οι ωριμάζουσες κοινωνικές καί πολιτικές συνθήκες τής αθηναϊκής πολιτείας, φέρνουν στό πολιτικό προσκήνιο τόν Σόλωνα, ό οποίος μέ τίς μεταρρυθμίσεις του, καταφέρει μεγάλο χτύπημα στην κοινωνική οργάνωση τών γενών, τών φρατριών καί τών φυλών και ανοίγει τό δρόμο γιά τήν εμφάνιση τού πολιτικού κράτους «ώς πολιτικής κοι­νότητας ελευθέρων ανθρώπων-πολιτών»¹².
Ό Ν. Πανταζόπουλος, αναλύοντας τό νόμο τού Σόλωνος, περί σωματείων, μέ τόν οποίο καταργήθηκε τό προνο­μιακό δικαίωμα τών ευπατρίδων γιά τή συσσωμάτωση, πού επετράπη σ' όλους τους πολίτες, διατυπώνει την άποψη ότι ό νόμος αυτός «αποτελεί την πρώτην έν τώ κόσμω διακήρυξιν των δικαιωμάτων τού ελευθέρου ανθρώπου»¹³.
4. Ή νομοθεσία τού Σόλωνος δημιούργησε τό Συμβούλιο των τετρακοσίων, στό οποίο έπαιρναν μέρος εκατό αν­τιπρόσωποι από κάθε μία από τις 4 φυλές, οι όποιες προη­γούμενα ήταν διαιρεμένες σέ τρεις τριττύες· κάθε μία τριττύα περιελάμβανε τέσσερις ναυτικές περιοχές πού έφερναν τό όνομα ναυκραρίες.
Τό κύριο χαρακτηριστικό της μεταρρυθμίσεως τού Σό­λωνος είναι ότι σκόπευε στην ενεργό συμμετοχή τού λαού στή διαχείριση των δημοσίων πραγμάτων καί δημιουργούσε τίς προϋποθέσεις γιά τήν προώθηση της πολιτικής δημοκρα­τίας σ^’ένα απώτερο χρονικό στάδιο.
Ό L. Morgan σημειώνει ότι μέ τή νομοθεσία τού Σόλω­νος δημιουργούνται οι κοινωνικές καί πολιτικές προϋποθέ­σεις γιά τή συγκρότηση τής νέας πολιτικής κοινωνίας πού αποτέλεσε τό πρόπλασμα τού σύγχρονου κράτους¹⁴.
5.  Μετά τή μεταρρύθμιση τού Σόλωνος, άλλη σημαν­τική πολιτική μεταρρύθμιση είναι ή μεταρρύθμιση τού Κλει­σθένη (508 π.Χ.), ή οποία απέβλεπε στή συγκρότηση κράτους μέ βάση τήν πολιτική ενότητα, τήν ενότητα τού χώρου καί τήν ενιαία πολιτική διοίκηση. Ή διοικητική καί πολιτική με­ταρρύθμιση τού Κλεισθένη αύξησε τίς φυλές των Αθηνών από τέσσερις σέ δέκα, στίς οποίες εντάχθηκαν όλοι οι αθη­ναίοι πολίτες καί έτσι διευρύνθηκε σημαντικά ό κύκλος τών πολιτών πού είχαν πολιτικά δικαιώματα. Διαιρέθηκε ή Ατ­τική σέ τριάντα ομάδες δήμων (τριττύες) οί οποίοι συνολικά έφθαναν τους εκατό ή κατά μία άλλη άποψη¹⁵ σε εκατόν εβδομήντα. Οι κάτοικοι κάθε δήμου ονομάστηκαν συμπολί­τες καί έπαιρναν όχι, τό όνομα τού γένους, όπως προηγού­μενα, αλλά τό όνομα τού δήμου τους. Επικεφαλής κάθε δή­μου ήταν δήμαρχος εκλεγόμενος, ό οποίος ασκούσε διοικη­τικά, στρατιωτικά καί πολιτικά καθήκοντα, τά οποία πρώτα ασκούσαν οι επικεφαλής των ναυκραριών,
Επίσης, κάθε δήμος είχε τίς δικές του πολιτικές Συνε­λεύσεις, οι όποιες ήταν τά κυρίαρχα Σώματα, τά οποία απο­φάσιζαν γιά τή διαχείριση των υποθέσεων τού δήμου, ήταν δηλαδή «πολιτικά σώματα τοπικής όπου οι Αθηναίοι πολίτες επροπαιδεύοντο εις την τέχνην της πολιτικής» 16 
Με τήν πολιτική καί διοικητική οργάνωση πού πραγ­ματοποίησε ό Κλεισθένης: έσπασε ό κύκλος των ομόαιμων γενών, αποδυναμώθηκε, ακόμα περισσότερο, ό κοινωνικός καί πολιτικός ρόλος των ευπατριδών, άνοιξε ό δρόμος γιά τήν ολόπλευρη καί πιό ουσιαστική συμμετοχή τών πολιτών στά «κοινά», θεμελιώθηκαν καί διευρύνθηκαν οι πιό βασικές προϋποθέσεις γιά τήν εμφάνιση της πόλης-κράτους, ενός κράτους¹⁷ μέ δική του εθνική οντότητα, τό οποίο υπήρξε «προάγγελος γιά τή μετέπειτα πολιτική ιστορία της ανθρωπότητος»¹⁸.¹⁹.
Ό Morgan²⁰, τό 1877, έγραψε γι' αύτη τη μεταρρύθ­μιση: «Οι κάτοικοι τού δήμου ήσαν ένα οργανωμένο πολιτικό σώμα με εξουσίες τοπικής αυτοδιοικήσεως, όπως ή σύγχρονη Αμερικανική κοινοτική περιφερειακή διοίκηση. Αυτό είναι τό ζωτικό και τό πιό σημαντικό γνώρισμα τού συστήματος, πού αποκαλύπτει τό δημοκρατικό χαρακτήρα του. Ή κυβέρνηση ήταν στά χέρια τού λαού, στην πρώτη από τις σειρές τών εδαφικών οργανισμών» δηλαδή των δήμων. Καί ό Morgan συνεχίζει: «...σ' αυτή τήν οργάνωση βρίσκουμε τό εποικοδομη­τικό καί σπουδαίο γεγονός ότι ή κοινοτική ή δημοτική εδαφική διοικητική περιφέρεια, όπως αρχικά ιδρύθηκε, κατείχε όλες τις εξουσίες αυτοδιοικήσεως καί μάλιστα ακόμα πιό πληρέ­στερη καί πλατύτερη βαθμίδα από μιά Αμερικανική αυτοδιοί­κηση... όλοι οι εγγεγραμμένοι πολίτες ήσαν ελεύθεροι καί ίσοι... Τέτοια ήταν ή νέα μονάδα οργάνωσης στην Αθηναϊκή πολιτική κοινωνία, ένα άμεσο πρότυπο γιά ένα ελεύθερο κρά­τος καί ένα θαύμα σοφίας καί γνώσης. Οι Αθηναίοι άρχισαν μέ μιά δημοκρατική οργάνωση στό σημείο όπου κάθε λαός πρέπει νά αρχίζει, πού επιθυμεί νά δημιουργήσει ένα ελεύθερο κράτος καί τοποθετεί έτσι τόν έλεγχο της κυβέρνησης στά χέρια τών πολιτών του». Καί πιό κάτω: «... Μιά εκατοντάδα δήμων, οργανωμένων κατά τόν ίδιο τρόπο, θά καθόριζαν τήν γενική πο­ρεία της κοινοπολιτείας. Αυτό σημαίνει εδώ, ότι ο λαός θά πρέ­πει νά αρχίσει νά μαθαίνει τήν τέχνη της αυτοδιοίκησης καί νά υποστηρίζει τήν Ισότητα στους νόμους, τά δικαιώματα καί τά προνόμια. Πρέπει νά κρατήσει στά χέρια του όλες τις εξουσίες της κοινωνίας, πού δέν είναι αναγκαίες στό κράτος, γιά νά εξασφαλίσει μιά αποτελεσματική γενική διοίκηση». Καί ό  Morgan, συνεπαρμένος από τη μεταρρύθμιση τού Κλεισθένη, καταλήγει: «Η Αθήνα υψώθηκε γοργά από άποψη επιρροής και υπεροχής, κάτω από τό νέο πολιτικό σύστημα. Αυτή ή σηματική ανάπτυξη τής μεγαλοφυίας του  πνεύματος πού ανύψωσε τους Αθηναίους στην πιό υψηλή κορυφή ανάμεσα στα ιστορικά έθνη τής άνθρωπότητος, έγινε κάτω από τήν ώθηση των δημοκρατικών θεσμών»²¹.
6. Έτσι, με τήν πολιτική καί διοικητική μεταρρύθμιση τού Κλεισθένη ολοκληρώνεται ή προσπάθεια για τη δημι­ουργία ενός ενιαίου εθνικού κράτους, μία προσπάθεια πού άρχισε από τήν εποχή τού Θησέως καί τού Κέκροπος, στά χρόνια των οποίων ή Αττική ήταν διαιρεμένη σε πολλές διά­σπαρτες πόλεις μέ τοπικά πρυτανεία, καί βουλευτήρια²² αγνώστου συνθέσεως, και εξουσίας». Θά λέγαμε ακόμα οτι αυτή ή διοικητική μεταρρύθμιση υπήρξε ώριμος καρπός μίας πλούσιας ιστορικής εμπειρίας τού παρελθόντος, ενός παρελ­θόντος πού ξεκινούσε από τίς προομηρικές ελληνικές κοινω­νίες, περνούσε από τήν ομηρική εποχή καί τήν εποχή τού Σόλωνος καί κατέληγε στό πρόσφορο, κοινωνικά καί πολι­τικά, έδαφος τής εποχής τού Κλεισθένη. Φυσικά, όπως ήδη σημείωσα, ή μεταρρύθμιση τού Κλεισθένη υπήρξε καρπός κοινωνικών αγώνων καί τού ίδιου, γεγονός πού τόν οδήγησε στήν εξορία καί τή δικτατορία των Πεισιστρατιδών. Έτσι ή κοινωνική συμβίωση καί οργάνωση των Έλλήνων, αφού πέ­ρασε μέσα από τήν κοινωνική δυναμική της αγέλης, των ομάδων, των γενών καί τών φυλών, έφθασε στην ευρύτερη καί καθολικότερη αυτοδιοίκηση καί αυτοδιαχείριση τών κοινών πραγμάτων έφθασε στή συγκρότηση των Δήμων, οι οποίοι αποτέλεσαν τους θεμελιώδεις πολιτικούς-κοινωνικούς και διοικητικούς μηχανισμούς για τή λύση καί προώθηση των μερικών καί γενικών ζητημάτων. Παράλληλα, αυτό τό διοικητικό πρότυπο αποτέλεσε, γιά τόν Αριστοτέλη²⁴, τήν πρώτη συγκρότηση «έχουσα πολιτείας τάξιν», πού σημαίνει τό κράτος είχε γεννηθεί, μαζί όμως μέ μία ισχυρή καί ουσιαστική τοπική αυτοδιοίκηση, ή όποια καλλιέργησε τίς δυνατότητες τών πολιτών γιά τή συμμετοχή τους στά κοινά,  ακόνισε τίς κριτικές τους δυνατότητες μέσα από τό λόγο, την  κρίση καί τή διαφωνία.
Ήταν ή εποχή πού ό Περικλής, αναφερόμενος στή ζω­ή ανάγκη της συμμετοχής τών πολιτών στά κοινά, έλεγε:  «Διότι μόνοι ημείς νομίζομεν τον μηδόλως των κοινών μετέχοντα, ουχί ως απράγμονα, αλλά  ως άχρηστον άνθρωπον» ²⁵.
Πρόκειται γιά μία εποχή τού σεβασμού τού πολίτη, ό οποίος ήταν πραγματικά πολίτης μέ τήν αριστοτελική έννο­α τού όρου²⁶, δηλαδή τό άτομο τό όποιο είχε τό δικαίωμα καί τό καθήκον νά συμμετέχει άμεσα στις εργασίες τής Εκκλησίας τού Δήμου πού συσκεπτόταν γιά τά «κοινά».
Ήταν ή εποχή πού τό δικαίωμα τής κριτικής ασκούνταν προς κάθε κατεύθυνση· ήταν ή εποχή τού κριτικού ελέγχου, γιά τόν οποίο ό Πλάτων έγραφε στό «Σοφιστή» του: «Ο κριτικός έλεγχος είναι ο πιο μεγάλος και ο πιο σπουδαίος καθαρμός καί πρέπει νά πιστεύουμε, πώς όποιος δεν δέχεται να του γίνει έλεγχος, κι αν ακόμα είναι ό μεγάλος βασιλιάς τών Περσών, είναι στον μεγαλύτερο βαθμό ακάθαρτος καί απαίδευτος καί κακόμορφος σ’  εκείνα ίσα ίσα, όπου πρέπει νάναι καθαρότατος καί πανέμορφος»²⁷. Αναλογίζεται κανείς σήμε­ρα πόση διαφορά υπάρχει από την πραγματικά χρυσή εκείνη εποχή, ή οποία γέννησε τήν αληθινή δημοκρατία καί τόν αληθινό πολίτη, ό οποίος σήμερα αποτελεί σπάνιο είδος.²⁸
Σήμερα, κάθε κριτική έχει καί τίς άμεσες συνέπειες της στη ζωή τού ατόμου πού θά τήν τολμούσε. Οι κάθε λογής άρχοντες μας αποστέργουν τήν κριτική καί επιζητούν ένα μύθο γύρω από τόν εαυτό τους, φοβούμενοι ότι μέ τό ερ­γαλείο της γνώσης πού λέγεται κριτική θά υποστούν ίσως μία απομυθοποίηση, ή οποία δεν τους είναι αρεστή. Ίσως αυτό νά οφείλεται καί σ' αυτό που γράφει ό Δ. Γληνός: «Αν  τα πλήθη στερηθούν από τον μύθο, γίνονται μάζες ακίνητες και πλαδαρές, μάζες απελπισμένες καί δυστυχισμένες. Ένας μύθος χρειάζεται πάντα γιά νά ζή ό άνθρωπος τή ζωή»²⁹.
7. Μετά τήν παρένθεση αυτή γιά τήν κριτική καί τήν κοινωνική της αναγκαιότητα, επανέρχομαι στην Εκκλησία τού Δήμου της κλασικής αρχαιότητας γιά νά σημειώσω ότι παράλληλα προς αυτή λειτουργούσε καί ή βουλή των πεντα­κοσίων πού συγκροτούνταν από πενήντα - μέλη, τά οποία προέρχονταν από τίς δέκα φυλές της Αττικής. Ή εκλογή των βουλευτών γινόταν μέ κλήρο μεταξύ όλων τών πολιτών τών δήμων της Αττικής καί ή θητεία της διαρκούσε ένα χρόνο, στή διάρκεια τού οποίου όλοι οι βουλευτές τών δέκα φυλών διηύθυναν τίς εργασίες της εκ περιτροπής. Ή διευθύνουσα φυλή τών βουλευτών, πού ονομάζονταν «πρυτανεύοντες», είχε ώς κύρια αποστολή τήν καθημερινή σύγκληση της βουλής καί της Εκκλησίας τού Δήμου «τετράκις καθ' εκάστην   πρυτανικήν περίοδον». Δεδομένου ότι κάθε πρυτανική περίοδος διαρκούσε τριάντα πέντε ήμερες, συνάγεται ότι ή συνέλευση ολοκλήρου τού λαού, ή Εκκλησία τού Δήμου, συγκαλούνταν κάθε εννέα  ήμερες. Ό Δ. Κυριαζής - Γουβέλης³⁰,  από τόν οποίο παραθέτω αυτά τά στοιχεία, συνεχίζει: Τά προς συζήτησιν θέματα προσδιορίζονταν από τους πρυτά­νεις, μεταξύ των οποίων αναδεικνύονταν ό επί κεφαλής τους «επιστάτης», ό οποίος «εποπτεύει τήν όλη λειτουργία της πο­λιτείας κατ' άμεσον τρόπον, μίαν ήμέραν καί νύκτα, μη επαν­εκλεγόμενος».
Ή Εκκλησία τού Δήμου αποφάσιζε γιά τά πιό σημαντι­κά θέματα, μεταξύ των οποίων καί «ή δράσις των αρχόντων, ό επισιτισμός καί ή άμυνα της πολιτείας».
                                                            (Συνεχίζεται)

Σημειώσεις:

⁷  Ό όρος «Δήμος» μέ τήν έννοια τού συγκεντρωμένου πλήθους ανα­φέρεται στίς Πράξεις τών Αποστόλων τής Καινής Διαθήκης, όταν ό Παύλος αποπειράθηκε νά μπει «εις τόν δήμον», δηλ. στό συγκεντρω­μένο πλήθος. Βλ. Ή Καινή Διαθήκη, έκδ. «Οι φίλοι τού ιερού βιβλίου», Αθήνα, χ.χ., σ. 350.
⁸ Βλ. Κ. Παπαρρηγοπούλου όπ.π. σ. 190.
⁹ Βλ. όπ. σ. 190.
¹⁰  Για τήν κατάσταση τού αθηναϊκού δήμου στην περίοδο αυτή, βλ. Α. Αντωνακόπουλου, Ή συνεισφορά τής πολιτικής μεταρρυθμίσεως τού Κλεισθένη τού Αθηναίου εις τον σχηματισμόν του κράτους (Αθήναι 1976) σ. 43 κε.
¹¹ Βλ. L. Morgan Ή Αρχαία Κοινωνία (Νέα Υόρκη, 1877), ελληνική έκδοση «Aναγνωστίδη», χ.χ., σ. 256. Πρβλ. καί Π. Παπαγαρυφάλλου: «Αρχαία καί Σύγχρονη Δημοκρατία»,  έκδ. «Πελασγός» I. Γιαννάκενας, Αθήνα 2007, σελ. 34 επ. όπου τό κεφάλαιο γιά τό θεσμό τής δουλείας.
¹² Βλ. Α. Αντωνακόπουλου όπ. π. σ. 54-57,
¹³  Βλ. Ν. Πανταζοπούλου, Αι  Ελληνικαί Κοινωνίαι (Αθήναι 1946), σ. 26, 102.
¹⁴ Βλ. L. Morgan όπ.π. σ. 223.
¹⁵  Βλ. Ν. Κυριαζή, Πώς θεμελιώθηκε ή δημοκρατία, των Αθηνών, στό περιοδ. «Ιστορία», τεύχ. 168/1982, σ. 103, σημ. 6.
¹⁶ Βλ. Α. Αντωνακόπουλου όττ.π. σ. 66.
¹⁷  Στή σύγχρονη εποχή οι Μαρξ καί Φ. Ένγκελς θά διακηρύξουν την αναπότρεπτη κατάργηση τού Κράτους ή οποία όμως διαψεύστηκε, βλ. τό έργο μου: «Ή Κομμουνιστική Ουτοπία» έκδ. «Πελασγός»- Ι.  Γιαννάκενας, Αθήνα 2013, σελ. 243 έπ.
¹⁸ Βλ. Α. Αντωνακόπουλου όπ.π. σ. 68.
¹⁹ Βλ. L. Morgan όπ.π. σ. 223.
²⁰ Βλ L. Morgan όπ.π. σ. 256. Γιά μία ολοκληρωμένη παρουσίαση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας βλ. Μ. Σακελλαρίου: «Η Αθηναϊκή Δημοκρα­τία» (Ηράκλειο 2000).
²¹ Βλ L. Morgan όπ.π. σ. 284, 289-290.
²² Βλ. Δ. Κυριαζή - Γουβέλη, Συνταγματικόν δίκαιον (Αθήναι 1985) σ. 198, πρβ. Καί Χ. Κλειώση, Ιστορία τής Τοπικής Αυτοδιοικήσεως (Αθήναι-1977) σ. 38.
²³ Βλ. Δ. Κυριαζή οπ.π. σ. 93 κε.
24 Βλ. Αριστοτέλους, Πολιτικά, 1275b, 19 κε.
25 Βλ. Χ. Κλειώση όπ.π. σ. 38 σημ. 6. Πρβλ. καί τόν «Επιτάφιο» τού Θουκυδίδη.
26. Βλ. Κ. Παπαρρηγοπούλου, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. γ (βιβλίον τρίτον), (έκδ. Γαλαξία, Αθήναι 1964) σ. 238-240.
²⁷ Βλ, Δ. Γληνού, Ό «Σοφιστής» του Πλάτωνος, εκδ. Ι. Ζαχαροπούλου, σ. 227.
²⁸ Βλ. Τά κείμενα μου: «Ή Ελλάδα χωρίς πολίτες», στό συλλογικό μου έργο: Πολιτική καί Κοινωνία στην Ελλάδα τού Λαϊκισμού, εκδ. «Πολι­τικά Θέματα», Αθήνα 2003, τόμ. Α', σελ. 112-141.
²⁹ Βλ. Δ. Γληνού, όπ.π. σ. 50.
³⁰ Εκτενή περιγραφή της λειτουργίας της Εκκλησίας τού Δήμου, βλ. Δ. Κυριαζή-Γουβέλη όπ.π. σ. 198-264.
ΣΥΝΤΑΞΙΟΔΟΤΙΚΗ Ιούλιος 2014