Το 2012 συμπληρώνονται 100 χρόνια από την απελευθέρωση όχι μόνο της Θεσσαλονίκης αλλά και του Αγίου Όρους. Το φθινόπωρο του 1912, οι Αγιορείτες μοναχοί πανηγύρισαν με κωδωνοκρουσίες και δοξολογίες την είσοδο των Ελλήνων στρατιωτών στα αθωνικά εδάφη, την αποχώρηση του εκπροσώπου του σουλτάνου και την οριστική ενσωμάτωση του Αγίου Όρους στην ελληνική Πολιτεία.Το γεγονός έχει ιδιαίτερη ιστορική, εθνική, πολιτιστική και διορθόδοξη σημασία, γι’ αυτό και θα αποτελέσει επίκεντρο των εκδηλώσεων που προγραμματίζονται για το 2012 με την ευκαιρία της εκατονταετηρίδας. Το πρόγραμμα του εορτασμού, που σχεδιάζεται από την Αγιορειτική Εστία, περιλαμβάνει συνέδριο, ερευνητικό έργο, εκδόσεις, εκθέσεις και άλλες εκδηλώσεις, που θα γίνουν κυρίως στη Θεσσαλονίκη αλλά και σε πόλεις του εξωτερικού.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η επιστημονική έρευνα που στόχο έχει να αναδείξει μέσα από φωτογραφίες, έγγραφα και άλλα ντοκουμέντα άγνωστα δεδομένα της περιόδου αυτής. Η έρευνα θα διενεργηθεί ως το Νοέμβριο σε αρχεία του Αγίου Όρους, στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, το Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας, καθώς και τα αρχεία του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα, της Ι. Μητρόπολης Θεσσαλονίκης, του υπουργείου Εξωτερικών και του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.
«Η απελευθέρωση του Αγίου Ορους αποτελεί ένα θέμα που έχει ερευνηθεί ελάχιστα και οι συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε παραμένουν σχεδόν άγνωστες», λέει στον «ΑτΚ» ο ειδικός σύμβουλος της Αγιορετικής Εστίας, Δημήτρης Σαλπιστής. «Είναι ενδεικτικό ότι οι πληροφορίες που ήταν γνωστές ως σήμερα μιλούσαν για την άφιξη στη Δάφνη ενός από τα πολεμικά πλοία του ελληνικού στόλου, τα οποία περιπολούσαν το Αιγαίο και αυτή προσδιοριζόταν ως η στιγμή της απελευθέρωσης. Η έρευνα, όμως, που διεξάγουμε τώρα με θέμα το Αγιον Όρος στα χρόνια της απελευθέρωσης αποδεικνύει με ντοκουμέντα ότι είχαν προηγηθεί στρατιωτικά εθελοντικά σώματα προσκόπων, τα οποία είχαν σταλεί από την Αθήνα προς Βορράν, λίγο πριν από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, με σκοπό να προετοιμάσουν το έδαφος ενδεχόμενων μαχών της εποχής εκείνης. Το σώμα που κινήθηκε ανατολικά μπήκε έπειτα από πολλές περιπέτειες στο Αγιον Όρος, σύμφωνα με κάποιες πηγές ήδη από τον Οκτώβριο, έφτασε στη Μονή Βατοπεδίου και εκεί πραγματοποιήθηκαν δοξολογίες, οι πρώτες εκδηλώσεις πανηγυρισμού της απελευθέρωσης που στη συνέχεια επεκτάθηκαν στο σύνολο της χερσονήσου, όταν τα ελληνικά στρατέυματα εισήλθαν στις Καρυές».
Στο εθελοντικό αυτό σώμα που πρώτο εισήλθε στο Αγιον Ορος μετείχε και ο πατέρας του αρχιτέκτονα, πρώην υπουργού και πρώην πρύτανη του ΑΠΘ Δημήτρη Φατούρου, στο αρχείο του οποίου βρέθηκε φωτογραφικό υλικό και αλληλογραφία, που αναδεικνύουν τις περιπέτειες του εθελοντικού σώματος, το οποίο ξεκίνησε από την Αθήνα για να φτάσει μέχρι το Αγιον Ορος.
Όπως εξηγεί ο κ. Σαλπιστής, η έρευνα που διεξάγεται θα καλύψει πολλές πτυχές της ζωής του Αγίου Όρους για την περίοδο αυτή προσφέροντας τη δυνατότητα όχι μόνο στον επιστημονικό κόσμο αλλά και στο ευρύτερο κοινό να γνωρίσει μία κρίσιμη αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περίοδο της ζωής του Αγίου Όρους, καθώς στην περίοδο αυτή εξελίσσονται και οι διεθνείς αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις για τον έλεγχο της μοναστικής πολιτείας. Πέρα από τις συνθήκες της απελευθέρωσης, στόχος της έρευνας είναι να αναδείξει και ζητήματα όπως η αλλαγή της θεσμικής οργάνωσης του Αγίου Ορους από την οθωμανική αυτοκρατορία στο ελληνικό βασίλειο και η θέση του Αθω στο επίκεντρο των διεθνών ανταγωνισμών, όπως εκδηλώθηκαν στο πλαίσιο των διεθνών συνεδρίων. Οι σχέσεις του Αγίου Ορους με τη Θεσσαλονίκη από τα τέλη του 19ου αιώνα ώς το 1917, καθώς και η τέχνη, ο πνευματικός βίος και η μουσική στον Αθω αποτελούν επιμέρους θέματα.
Δυσβάσταχτη φορολογία
Κατά τη διάρκεια της οθωμανικής αυτοκρατορίας, το Αγιον Ορος κατάφερε να διατηρήσει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του ώστε να έχει στις Καρυές μόνον έναν εκπρόσωπο της αυτοκρατορίας. «Δεν υπήρχαν στρατεύματα κατοχής, οι Οθωμανοί ενδιαφέρθηκαν μόνο για την είπσραξη της φορολογίας, πώς θα φορολογούσαν τα μοναστήρια και τις περιουσίες τους και πώς θα αντιμετώπιζαν τα θέματα των μοναστηριακών μετοχιών και των δωρεών προς τα μοναστήρια», σημειώνει ο κ. Σαλπιστής. «Η φορολογία κάποια στιγμή έγινε δυσβάσταχτη, πολλά μετόχια καταλήφθηκαν από το σουλτάνο και πολλά, προκειμένου να επιβιώσουν, οδηγήθηκαν στην ανάγκη να δανείζονται. Ο δανεισμός οδήγησε τα μοναστήρια σε χρεοκοπία και τα τελευταία χρόνια πολλά ερημώθηκαν, εγκαταλείφθηκαν. Μόνο μετά το 18ο αιώνα, όταν εμφανίστηκαν οι ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας και έγιναν νέοι κτήτορες, προστάτες, κατάφεραν τα μοναστήρια να επιβιώσουν για να φτάσουν στην απελευθέρωση υπό δύσκολες συνθήκες».
Υπό τον τίτλο «Το Αγιον Ορος στα χρόνια της Απελευθέρωσης» σχεδιάζεται το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα του έτους 2012 της πράξης «Η μεγάλη πνευματική και πολιτιστική κληρονομιά του Αγίου Ορους», που έχει ενταχθεί και χρηματοδοτείται από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Μακεδονία-Θράκη» 2007-2013 της Ενδιάμεσης Διαχειριστικής Αρχής της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας και Θράκης.
Περιλαμβάνει το Ζ’ Διεθνές Συνέδριο της Αγιορειτικής Εστίας, που θα διοργανωθεί στις αρχές του Νοεμβρίου του 2012 και τις παράλληλες εκδηλώσεις του (έκθεση, φωτοαναστατική έκδοση και άλλες εκδόσεις, πρακτικά συνεδρίου).
Η έκθεση με τίτλο «Το Αγιον Όρος των αρχών του 20ού αιώνα» θα φιλοξενηθεί στα μέσα Νοεμβρίου στην Αγιορετική Εστία, στη Θεσσαλονίκη, ενώ το 2013 θα ταξιδέψει στο Παρίσι. Οι επισκέπτες θα ταξιδέψουν στις αρχές του 20ού αιώνα, εποχή που χαρακτηρίζεται από το διεθνές ενδιαφέρον που συγκεντρώνει η Μοναστική Πολιτεία. Κράτη, ιδρύματα, φωτογράφοι, ερευνητές, στρατιωτικές αποστολές, Ελληνες και ξένοι επισκέπτες του Αγίου Όρους, καταγράφουν εντυπώσεις, φωτογραφίζουν και κινηματογραφούν τη ζωή, τις μονές, το περιβάλλον.
Τα έργα που θα παρουσιαστούν προέρχονται από σημαντικά αρχεία, όπως του Ιδρύματος Αλμπέρ Καν, του βυζαντινολόγου του Πανεπιστημίου της Σορβόνης Γκαμπριέλ Μιλέ, της Γαλλικής Στρατιωτικής Αποστολής, του Φρεντ Μπουασονά, του Δημήτρη Λαμπάκη, πρωτοπόρου και ανήσυχου αρχαιολόγου, ιδρυτή της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρίας, εμπνευστή του σημερινού Χριστιανικού και Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών. Η έκθεση θα περιλαμβάνει έργα από Θεσσαλονίκη και Αγιον Ορος, συμβολίζοντας και με τον τρόπο αυτόν τη στενή σχέση μεταξύ τους.
Μία ακόμη έκθεση που θα γίνει το 2012 έχει τίτλο «Από τη Θεσσαλονίκη στο Αγιον Ορος» και περιλαμβάνει έργα του Δημήτρη Χαρισιάδη. Θα παρουσιαστεί η συλλογή φωτογραφιών του για το Αγιον Ορος το 1947 στα Φωτογραφικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη που περιλαμβάνει 250 φωτογραφίες εξαιρετικού ενδιαφέροντος μιας κρίσιμης περιόδου. Η δημιουργική παρουσία του Δημήτρη Χαρισιάδη ξεκινά από το 1940 στο αλβανικό μέτωπο, όταν, ως έφεδρος αξιωματικός και επίσημος φωτογράφος του Στρατού, απαθανάτισε τη ζωή των στρατιωτών και την επέλαση της ελληνικής στρατιάς στη Βόρειο Ηπειρο. Στη συνέχεια κατέγραψε τις δύσκολες συνθήκες διαβίωσης στην Κατοχή, τα Δεκεμβριανά, τον Εμφύλιο, την οικονομική ανάκαμψη της χώρας, την εκβιομηχάνιση, την ανάπτυξη της ναυτιλίας.
Παράλληλα, η Αγιορειτική Εστία συνεχίζει για ολόκληρο το 2012 με σειρά εκδηλώσεων το σταθερό ετήσιο προγραμματισμό της έρευνας και ανάδειξης του πνευματικού, πολιτιστικού, αρχιτεκτονικού και περιβαλλοντικού πλούτου του Αγίου Ορους.
Μεταξύ των εκθέσεων περιλαμβάνεται και αυτή του αγιογράφου Λουκά Ξενοφωντινού, έργα του οποίου κοσμούν το Καθολικό της Ιεράς Μονής Ξενοφώντος, το Καθολικό της Μονής Σίμωνος Πέτρας, την Τράπεζα της Μονής Ιβήρων, προσθέτοντας στην ιστορία της μνημειακής ζωγραφικής του Αγίου Ορους τη συνέχιση της πολύτιμης μαρτυρίας των μεγάλων δημιουργών.
Για την οργάνωση, το σχεδιασμό και την εποπτεία του συνόλου των δράσεων για τον εορτασμό του 2012, συγκροτήθηκε από το δ.σ. της Αγιορειτικής Εστίας, επιστημονική επιτροπή, τιμητική και άμισθη, αποτελούμενη από τον: πρόεδρο Κρίτωνα Χρυσοχοΐδη, Διευθυντή Βυζαντινών Ερευνών του ΕΙΕ και μέλη τους: γέροντα Νικόδημο Αγιοπαυλίτη, Φωκίωνα Κοτζαγεώργη, επ. καθηγητή Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ, Μίλτο Πολυβίου, δρ αρχιτέκτονα, Πλούταρχο Θεοχαρίδη, αρχτιτέκτονα ΥΠΠΟΤ και Ιωακείμ Παπάγγελο, δρ αρχαιολόγο.
